ağartdı.
Cavan müəllim lövhəyə baxıb dedi:
– Professor, başı işləyir, deyirəm kafisini verək getsin.
Qoca etiraz etdi:
– Yox, tələsmə, əzizim, mənim fikrim başqadır. Buna əlavə bir-iki sual da vermək istəyirəm. Yaxın gəl, oğlum.
Tural gəlib düz zəhmli qocanın qarşısında dayandı. Onun suallarına əlüstü cavab verdi. Zəhmli qoca eynəyini çıxarıb stolun üstünə qoydu. Məmnun halda stula yayıldı. Cavan müəllimin qulağına nəsə pıçıldadı. Cavan müəllim narazılıqla başını buladı. Cibindəki dəftərçəni çıxarıb gözucu baxdı, daz müəllimə nəsə dedi. Qoca yenə başını buladı. Bu dəfə cavan müəllim ona daha bir sual verdi. Tural nə qədər fikirləşdisə, sualın cavabını tapmadı.
– Müəllim, deyəsən, axı, bunu biz keçməmişik.
Cavan müəllim bozardı:
– Necə yəni keçməmisiniz? De ki, bilmirəm, vəssalam.
Tural cəsarətləndi:
– Yox, keçməmişik. Kitabımızda fosforun alınması yoxdur, istəyirsiniz açın baxın.
– Başından yekə danışma, bir sual da verib ikini basarıq belinə!
Tural astadan: «Bağışlayın, müəllim», deyib gözlərini yaşlı müəllimə zillədi.
Tural hiss elədi ki, gənc müəllim nədənsə narazıdır. Qoca ilə mübahisə eləyir. Niyə də razı olsun, axı? Tural gərək elə kobudluq eləməyəydi. Bura kənd məktəbi deyil ki, müəllimdən acıq çıxmaq üçün sinfə sərçə buraxaydı, gərək xahiş edəydi, yalvaraydı…
Atası yadına düşdü. Saçları salxım söyüdün saçaqlarına oxşayan Gülbutanın hüznlü baxışları gəlib gözləri önündə dayandı. Kəndləri pərdə-pərdə nəzərindən keçdi. Tarlalar, ağaclar, adamlar… Kəndlərinin başı üstə keşiş çəkirmiş kimi cərgələnən silsilə dağlar… Bu vəziyyət çox ani oldu, bir göz qırpımı möhlətində oldu, ayıldı, baxdı, yazıq-yazıq baxdı, ümidsiz baxdı. Müəllimlər hələ də mübahisə edirdilər. Cavan, müəllim əl-qolunu oynada-oynada nəsə deyir, sübut etmək istəyir, qoca müəllimsə şəhadət barmağı ilə daz başını qaşıya-qaşıya ona etiraz edirdi. «Yəqin kəsəcəklər». Bu fikir necə də dəhşətli idi! «Mənə deyirdilər axı, inanmırdım. Tanışım yox, pulum yox, dəlidilər mənə qiymət versinlər?».
Birdən haradansa əmisinin zəhmli baxışlarını gördü. İnəkləri yadına düşdü. Kolxoz sədrinin ona çəkdiyi şillənin şartıltısı qulaqlarında cingildədi: «Küçük! Sənin atan da əclaf olub. Kolxozun işinə həmişə pəl vurub!».
Turalın acizliyi, qorxusu bir andaca çəkilib getdi. Gözləri qəzəbdən alışıb yandı. Əsəbləri gərildi, yumruqları düyünləndi. Heç özü də bilmədən necə oldusa irəli yeridi.
– Məni kəsə bilməzsiniz, – deyə dəlicəsinə bağırdı. – Kitabda olmayan sualı mənə verməyə ixtiyarınız yoxdur! Gedib lap rektora deyərəm! Partkoma deyərəm, aləmi qataram bir-birinə!
Müəllimlər hər ikisi diksindi. Cavan müəllimin rəngi ağaran kimi oldu. Əlindəki dəftərçəni cəld qoltuq cibində gizlədib qocaya nəsə dedi. Qoca isə zahiri təmkinini saxlayırdı.
– Mən razı deyiləm. Bu nə hoqqadır çıxarırlar? Niyə qoymurlar imtahanımızı götürək? İnanmırlar, imtahana saxlamasınlar, inanırlarsa, qoysunlar işimizi görək.
Daz müəllim bu sözləri elə bərkdən dedi ki, Tural da eşitdi. Ürəyində özü-özündən: «Hoqqa nədir? Kim çıxarır hoqqanı? Müəllim kimin qarasına deyinir?» – soruşdu.
Gənc müəllim başını bulaya-bulaya otaqdan çıxdı. Tural özündə deyildi. Dumanlı şəkildə hadisənin nə ilə nəticələnəcəyini gözləyirdi. Böyümüş gözlərini müəllimə zillədi. Onun baxışlarında həyəcan, ümidsizlik, yalvarış var idi. Yenə anası yadına düşdü.
– Darıxma, oğlan, bu saat hər şeyi ayırd edərik.
Müəllimin səsindəki qayğıkeşlik Turalı bir qədər sakitləşdirsə də nigarançılığını azaltmadı: «Gərək müəllimə elə deməyəydim. Bəlkə də həmin sual kitabımızda var, unutmuşam, yadımdan çıxıb». Qapı açıldı, Cavan müəllim Qaraxanlı ilə bərabər içəri girdi. Elə bil Turalın üstünə gün doğdu. Bir istədi, özünü atsın onun üstünə, yalvarıb-yaxarsın, desin ki, Turalam, sizin çamadanlarınızı daşıyan oğlanam. Özünü güclə saxladı. İmtahan vərəqəsini verən qızın sözləri yadına düşdü: «Kişini dilə-dişə salma».
Qaraxanlı gözucu Turala baxdı, deyəsən tanımadı. «Qoca kişidir, yəqin unudub». Tural bu hissin təsiri ilə yenə sarsıldı. Qaraxanlı üzünü qoca müəllimə tutub soruşdu:
– Nə məsələdir?
– Mən bu oğlana beş vermək fikrindəyəm. Assistentim isə razı deyil. Ona görə Sizə əziyyət verdik.
Cavan müəllim dilləndi:
– Nə beş, canım? Adicə bir sual verdim, qaldı gözlərini döyə-döyə.
Tural ürəkləndi:
– Müəllim, professor, sizin kitabınızda fosforun alınması var?
Qaraxanlı yalnız indi uşağa diqqətlə baxdı, deyəsən nəyisə xatırladı. Sonra da dönüb cavan müəllimə qınayıcı bir nəzər saldı. Ancaq heç nə demədi.
– Yaxşı, elə isə bir-iki sual da mən verim.
Suallar sən deyən elə çətin deyildi.
Tural professorun suallarına da yerli-yataqlı cavab verdi. Qaraxanlı razılığını bildirdi:
– Çox sağ ol, oğlum, – dedi – müəllimlərə müraciətlə: – Beşini verin getsin, bilən uşaqları çək-çevirə salmayın.
Elə bil Turalın üstündən dağ götürüldü. Əlində imtahan vərəqəsi özünü bayıra atdı. Həyətdəkilər onu dövrəyə aldılar.
– Neçə verdilər?
Tural dinmədi. Yenə anası yadına düşdü. Ürəyindən keçdi ki, kaş anası da bu valideynlərin yanında olaydı, qaçaydı onun üstünə, Tural da anasının sinəsinə qısılıb pıçıldayaydı: «Beş aldım, ana! Oğlun beş aldı». Pıçıldayaydı yox, bağıraydı: «Beş almışam, beş!»
– Yəqin kəsilib, – deyə kimsə kənardan pıçıldadı. Tural yenə dinmədi. Uşaqlardan biri özünü saxlaya bilməyib onun əlindəki imtahan vərəqəsinə gözucu nəzər saldı.
– Beş alıb, ey!
Ətrafa uğultu düşdü.
– Təbrik!
– Afərin!
– Afərin ona yox, dayısına!
Tural dönüb bu sözləri deyən qadına tərs-tərs baxdı. Bəzənib-düzənmişdi. Elə bil, toya gəlmişdi. İmtahana girəcək oğlu da qayğısızcasına tum çırtlayırdı.
– Xala, nə dayıbazlıqdır? Mənim heç yerli-dibli dayım yoxdur, bildim, qiymətimi də verdilər.
Həmin arvad qəhqəhə ilə güldü:
– Get, bala, get, sən dedin – biz də inandıq! Dayısıza