ən güclü qrupu qarşısında müntəzəm olaraq məsuliyyət daşıdığı halda belə əhəmiyyətini itirmir. Bu baxış tərzi həm mütəfəkkirlərə, həm də demokratiyanın həqiqi ya da saxta mənfəətlərinə zidd olan Avropa cəmiyyətindəki mühüm siniflərə xoş gəldiyi üçün heç çətinlik çəkmədən özünə yer tutdu. Artıq bu günlərdə «çoxluğun diktatorluğu»2 məsələsi cəmiyyətin qorunmağa hazır olmasını tələb edən ən mühüm mənfiliklər arasındadır.
Cəmiyyətin səlahiyyətlilərinin əliylə tətbiq olunduğu üçün ilk zamanlar digər diktatorluqlardan olduğu kimi, çoxluğun diktatorluğundan da qorxulurdu, hətta bu qorxu yenə də davam edir. Lakin düşünən insanlar cəmiyyətin özü despot olduqda (cəmiyyətin onu meydana gətirən tək-tək fərdlərə təzyiq etməsi), onun zülm etmə vasitələrinin siyasətçilərin əliylə edilənlərlə məhdudlaşmayacağını dərk etdilər. Cəmiyyət öz əmrlərini özü icra edə bilər, hətta hazırda edir. Düzgün əmrlər yerinə səhv əmrlər verdiyi ya da özünün qarışmaması lazım gələn şeylər haqqında hər hansı bir tapşırıqlar verdikdə siyasi despotizmin çoxundan daha qorxunc olan ictimai despotluq etmiş olur. Hər nə qədər alışılan cəzalarla öz varlığını qoruyan despotluq forması deyilsə də, ictimai despotluq həyatın təfərrüatlarına daha dərindən nüfuz edərək, şəxsən fərdi ruhun özünü əsarət altına alır və beləcə fərdə daha az qurtuluş yolu buraxır. Bu baxımdan dövlət rəhbərlərinin despotizminə qarşı qorunma yetərli deyil, eyni zamanda cəmiyyətdə üstün olan duyğu və düşüncənin diktəsinə qarşı da qorunmaq lazımlıdır. Cəmiyyətin öz düşüncə və təmayüllərini bunlara qarşı çıxanlara zorla qəbul etdirmə meylindən əlavə, onun gedişinə uyğun gəlməyən hər hansı bir xüsusiyyətin inkişafını buxovlayaraq ya da önləyərək bütün fərdləri cəmiyyətin ümumi qəliblərinə uyğun gəlməyə məcbur etmə meylinə qarşı da qorunmaq vacibdir. Kollektiv düşüncənin fərdin müstəqilliyinə qanuni müdaxiləsinin bir sərhədi vardır. İnsani əlaqələrin yaxşı bir nöqtədə seyrini təmin etmək üçün bu sərhədi tapmaq və hücuma qarşı qorumaq ən azı siyasi despotizmi önləmək qədər əhəmiyyətlidir.
Bu mülahizəyə ümumiyyətlə, etiraz edilməsə də, praktikada kollektiv düşüncəyə qarşı sərhədi hara qoyacağımız və fərdi azadlıq ilə ictimai nəzarət arasındakı nizamlamanı necə edəcəyimiz məsələsi hələ həll edilməmiş bir problem kimi varlığını davam etdirməkdədir. Hər hansı bir insanın həyatını qiymətli etmək digər insanların hərəkətlərinə qoyulan məhdudlaşdırmalarla bağlıdır. Bu baxımdan ilk növbədə qanun yoluyla, onun əlverişli olmadığı vəziyyətlərdə də cəmiyyətin ümumi düşüncəsini əsas götürmək yoluyla bəzi zəruri davranış qaydaları qoyula bilər. Bu qaydaların nələrdən ibarət olması əsas məsələdir və aşkar olan bəzilərini istisna etsək, həllində ən az irəliləmə qeyd edilən problemin də bu olduğunu deyə bilərik. Bunu eyni şəkildə qərara bağlamış olan heç bir iki ölkə ya da iki dövr yoxdur. Əslində bir dövrün ya da bir ölkənin bu məsələdə aldığı qərara bağlı qalan başqa bir dövr və ya ölkə də yoxdur. Buna baxmayaraq müəyyən bir dövrün ya da ölkənin insanları bu məsələyə üzərində həmişə uzlaşma təmin edilmiş bir məsələ kimi yaxınlaşmaqda çətinlik çəkməmişlər. Öz aralarında tətbiq etdikləri qaydalar onlara son dərəcə açıq və etibarlı görünür. Bu universal illüziya atalar sözündə «ikinci təbiət» kimi göstərilən, halbuki səhvən «birinci təbiət»in yerinə keçən və bu şəkildə davam edən ənənələrin sehrli təsirinin nümunələrindən birini meydana gətirməkdədir. İnsanların bir-birlərinə təlqin etdikləri davranış qaydalarına gətirib çıxaran narahatlıqları önləməkdə ənənələrin açıq təsiri vardır. Çünki ənənələrdə məsələ bir insanın digərlərinə ya da digərlərinin ona məqbul səbəblər göstərməsinə ehtiyac buraxmayacaq qədər sadə olaraq qəbul edilir. Xalq ənənələr yoluyla ya da filosof xarakterli şəxslər tərəfindən bu cür mövzularla əlaqədar olaraq öz duyğularının ağlauyğun səbəblərdən daha əhəmiyyətli olduğuna, hətta səbəblərin mənasız olduğuna inandırılmışdır. Xalqa insan davranışlarını tənzimləmə məsələsində bələdçilik edən praktik prinsip onunla eyni hissdə olanlar necə istəyirlərsə hər kəsdən o yolda hərəkət etmələrini istəmək lazım olduğuna dair mövcud olan duyğudur.
Həqiqətən, heç kim öz mühakimə ölçüsünün təkcə özünün bəyəndiyi bir şey olduğunu bildirmir. Halbuki, bir hərəkət tezisinə dair irəli sürülmüş bir düşüncə ağlabatan səbəblərlə də təsdiq edilməmişdirsə, bir adamın seçimi sayıla bilər. Məntiqli səbəb göstərildiyi zaman da əgər bu səbəblər başqa şəxslərin buna bənzər seçimlərindən ibarətdirsə, bu da bir adamın yerinə sadəcə bir çox adamın seçimi olar. Bununla birlikdə, adi bir insan üçün öz seçimi sadəcə mükəmməl bir şəkildə qaneedici bir səbəb deyil, eyni zamanda onun dini kitabında açıq bir şəkildə ifadə edilməmiş mövzularda öz əxlaq, zövq və ədəb anlayışının də tək dayağı olur. Hətta öz seçimi dini kitabın belə şərhində özünün başlıca rəhbəri olur. Buna görə insanların təriflənəcək və ya tənqid ediləcək şeylər haqqındakı düşüncələri başqalarının davranış forması haqqındakı seçimlərinə təsir edən müxtəlif faktorların hamısının təsirinə tabe olub, insanların digər hər hansı bir mövsudakı arzularını təyin edən faktorlar qədər çoxsaylıdır. Bu faktor bəzən onların məntiqi, bəzən də birbaşa hökmləri və ya batil inancları olur: çox vaxt ictimai meyilləri, bəzən də antisosial meyilləri, qısqanclıq və ya gözügötürməməzlikləri, təkəbbürləri və ya yuxarıdan aşağı baxmaları. Lakin daha çox rast gəlinən bəslədikləri arzular və ya qorxular ilə qanuni və ya qeyri-qanuni mənfəətləridir. Üstün sinfin olduğu hər yerdə ölkənin əxlaqi dəyərlərinin böyük bir qismi sinif mənfəətlərindən və sinif üstünlüyü duyğularından irəli gəlir. Spartalılar ilə helotlar, müstəmləkəçilərlə zəncilər, şahzadələrlə təbəələr, zadəganlarla avamlar və kişilərlə qadınlar arasındakı əxlaq böyük ölçüdə bu sinif mənfəət və duyğularının məhsuludur. Bunların öz aralarında doğan duyğular da yuxarı sinfin əxlaqi dəyərləri üzərində qurulur. Digər tərəfdən, harada əvvəlcə üstün olan bir sinif üstünlüyünü itiribsə, yaxud harada o üstünlüyün xalqın gözündə nüfuzu yox olubsa, oralarda hakim olan əxlaqi duyğular dəfələrlə üstünlüyə qarşı səbri tükənmiş bir xoşlan-mamanın damğasını daşıyır.3
Hər hansı bir hərəkəti edib-etməmək məsələlərində qanunlar ya da ictimaiyyətin fikriylə müəyyənləşmiş davranış qaydalarını təyin edən digər bir prinsip də insanların öz ruhani sahiblərinin və ya tanrılarının fərz edilən razılıqlarına ya da narazılıqlarına gözübağlı şəkildə qulluq etmələri olmuşdur. Öz-özlüyündə eqoist olmaqla birlikdə bu qulluq ikiüzlülük deyil. İnsanlara sehrbazları və azğınları yandırdacaq qədər ürəkdən gələn nifrət hisslərinə səbəb ola bilmişdir. Əxlaqi duyğuların istiqamətləndirilməsində bu qədər adi təsirlər arasında, şübhəsiz ki, cəmiyyətin ümumi və aşkar mənfəətlərinin də payı, hətta böyük bir payı olmuşdur. Ancaq bir qiymətləndirmə vasitəsi və sadəcə bu mənfəətləri qorumaq üçün olmaqdan çox, bunlardan doğan simpatiya və antipatiyaların nəticəsi kimi özünü göstərir. Necə ki, cəmiyyətin mənfəətləri ilə az əlaqəli