həyata keçirilirdi.
Bizi mərkəzi zindanda12 saxlayırdılar. Böyükdən tutmuş kiçiyə qədər siyasi məhbusların hamısını oraya gətirdilər. Zindandan xaricdə baş verən hər hansı pis hadisənin təsiri dərhal zindanda özünü göstərirdi. Biz edam olan şəxslərə məxsus intizar otağında mənzil salmışdıq. Nüsrətüddövlə, Teymurtaş, Fərruxi, Bəxtiyarilər, Mazandaran mülkədarları, Çahkutahi xanları, kürdlər, lor xanları, siyasi partiyalara mənsub olan dəstələr və şəxslər bizim qarşımızdan gəlib keçirdilər.
* * *
“Qəsrin” dastanı kədərli, dəhşətli, eyni zamanda oxunmalıdır. Təəssüflər olsun ki, mövcud vasitələrlə bu dastanı bütünlükdə təsvir etmək mümkün deyil. Biz bu xatirələrdə onların bəzi qabarıq yerlərini nəzərə çatdırmaqla kifayətləndik. Həmdə hadisələri hekayə kimi şərh etsəydik, çox uzun və yorucu ola bilərdi. Buna görə də müvəqqəti bəhs yerlərini bə istintaq günlərini qələmə alıb, qalan məsələləri ayrı-ayrı mövzular kimi qeyd edəcəyik. Bizcə bu üslub ilə həm xatirələr yorucu olmaz, həm də oxucu istədiyi bölməni asanlıqla tapıb istifadə edə bilər. Buna görə də qeyd etdiyimiz yazı üslubu, eləcə də yeri gəldikdə qədim lüğət və ibarələrdən istifadə etmək müəllif üçün icbari bir hal olmuşdur. Çünki qədim sözlərin yerinə, yaxşı bələd olmadığım təzə sözləri işlətmək üçün lüğət kitablarına baxsaydım, çox güman ki, cümlələrin yazılmasında sünilik meyddana gələrdi. Beləliklə də xatirələr dəyərsiz bir hala düşərdi. Hər halda, mən bu yazını kitab hesab etmirəm. O, təkmil bir xatirə və ya qeydlərdən ibarət deyil, sadəcə olaraq, zindanda gördüyüm hadisələrin müxtəsər təsviridir. Burada yazılış, imla və mətləbləri olduğu kimi şərh etmək sahəsində də bir çox nöqsanlara yol verildiyini etiraf etməliyəm. Oxucu da yaddan çıxarmamalıdır ki, o, on bir il zindanda qalmış bir adamın yorğun və sarsılmış beyninin məhsulunu nəzərdən keçirir.
Bu xatirələrin müəyyən hissəsi əziz dostum ağayi Əmid Nurinin təşəbbüsü ilə çap olan “Dad” qəzetində “Simruğ” imzası ilə “Zindandan Kaşanadək” sərlövhəsi altında çap olunmuşdu. İndi redaksiya heyəti üzvlərinin təsdiq və məsləhəti ilə həmin bu xatirələrin digər hissəsini bu nömrədən etibarən ardıcıl surətdə çap edəcəyik. “Fərruxu zindanda” və “Doktor Əraninin matəmi” adlı məqalələr də xatirələrə daxil edilmişdir. Hörmətli “Nahid” qəzetinin bir və ikinci nömrələrində ardıcııl surətdə çap olunmuş “Zindan qurbanları” başlıqlı kədərləndirici yazı da həmin xatirələrdən götürülmüşdür.
1339-CU İL DEY AYININ ALTISI
On bir il bundan əvvəl dey ayının altıncı günü (27.XII.1930-cu il) mənim üçün bir tarixi gün hesab olunur. Mən, 6. 10. 9 tarixini (6 dey, onuncu ay, 1319-cu ili nəzərdə tutur) bu gunədək bir saat da olsun yaddan çıxarmamışam. Həmin gündə olan hava şəraiti də lap bu gün kimi nəzərimdədir. Yerlər buz bağlamışdı, bala-bala qar yağırdı. Şimran dağları uzaqdan ağ yumurta kimi görünürdü. Məhəmməd Ənzabi13 ilə nahar etdikdən sonra mənzildən çıxdıq. O günlərdə biz Qəvamüssəltənə xiyabanındakı Entexabiyə küçəsində yaşayırdıq. Ənzabi məndən ayrılıb öz evinə qayıtdı. Mən isə dostlardan biri ilə işim olduğu üçün onun evinə getməli idim. Beləliklə, qapının yanında bir-birimizdən ayrıldıq. O, Qəvamüssəltənə xiyabanına tərəf getdi, mən isə sağa döndüm. Həmin dəqiqələrdə nəyin haqqında fikirləşdiyim yaxşı yadıma gəlmir. Lakin həmişə olduğu kimi, başımı aşağı salıb, paltonun yaxasını qaldıraraq sürətlə irəliləyirdim. Küçə xəlvət və soyuq idi. Küçənin başında, sol tərəfə dönmək istədikdə qəflətən tanımadığım bir adam qarşıma çıxdı. O, yöndəmsiz libas (paltar) geyinmişdi. Əlində əsa var idi. Bu yöndəmsiz adamı görən kimi fikrimdə ona qarşı şiddətli nifrət oyandı. Onun xoşagəlməz səsi bu nifrəti daha da artırdı.
– Ağa sizin adınız filan… deyil? – deyə bu şəxs mənə müraciət etdi.
– Nə üçün, özüdür ki, var? – deyə cavab verdim.
Zahirdə ədəbli rəftar etmək istəyən, lakin ədəbsiz baxışları və gülüşləri ilə xəbis niyyətini göstərən bu adam əlavə etdi:
– Ağa şəxsən bəndənin sizə deməli sözü yoxdur. Məni göndəriblər ki, bir neçə dəqiqəlik Ettelaat İdarəsinə (Təhlükəsizlik İdarəsinə) təşrif gətirməyinizi xahiş edim. Zənnimcə, sizdən kiçik bir söz soruşmaq istəyirlər.
Mən işin bu qədər də sadə olmayacağını başa düşdüm. Axı indiyədək Ettelaat İdarəsi ilə mənim azacıq belə işim olmamışdı. Bu idarəyə girən adamlar heç də asanlıqla ordan çıxa bilməmişdilər. Əlacsız qalaraq dedim:
– Belə olduqda, qayıdaq mən evə xəbər verim.
O dedi:
– Buna ehtiyac yoxdur. Tezliklə qayıdacaqsınız.
Mən başa düşdüm ki, o polis dərsini əzbərləmişdir. Qaçmaq haqqında da əslən fikirləşə bilməzdim. Yəqin ki, o, tək deyildi. Digər tərəfdən mən özümü günahsız hesab edirdim. Buna görə də mənzilə qayıtmaq haqqında israr etməyərək polis ilə birlikdə yola düşdüm. Bu sadə, səssiz-səmirsiz bir dəvət ilə həyatımda yeni dövrün başlamasını hiss etdim və bildim ki, bir daha öz meylimlə könlüm istəyən yerə gedə bilməyəcəyəm. Artıq ixtiyarım başqalarının əlinə keçmişdi. Buna baxmayaraq, bu işin aqibəti haqqında hələlik məlumatım yox idi. Ayağımın altında birdən-birə açılmış uçurumun haraya gedib çıxacağını bilmirdim.
Pəhləvi dövrünün nəzmiyyəsi14 çox təhlükəli bir təşkilat idi. Qatil Mahmudun günahını işgəncə altında öz boynuna almış Əkbər Sallaxın macərası yadımda idi. Hacı Məhəmmədbağır Gülpayqaniyə basılmış dağ və biz yerlərini məhkəmə mövqeyində öz gözümlə görmüşdüm. Ondan zorla iyirmi neçə`nəfəri öldürmək haqqında etiraf alındığını eşitmişdim. Bağşahda15 həyata keçirilən qırğınlar nəzərə sığışmayıb şişirtmə kimi görünsə də, hər halda, həqiqət idi. Azərbaycan və Xorasandakı kütləvi edamları, saysız-hesabsız siyasi şəxslərin yox olmasını heç də əfsanə hesab etmirdim. Yaxın dostum Hicazinin faciəli ölümünü yaddan çıxarmamışdım.
Süpəh xiyabanında Ənzabi arxadan gəlib bizə çatdı. O, cəmiyyətin izdihamından istifadə edərək qabağa keçib, polisi tanıdığını və onun məqsədindən xəbərdar olduğunu müəyyən işarələrlə mənə başa saldı. Polisin gözləri yalnız mənə dikilmişdi. O, mənim qaça biləcəyimdən qorxurdu.
Buna görə də Ənzabinin hərəkət və işarələrinə fikir vermirdi. Biz isə bu vəziyyətdən istifadə edərək Təminat İdarəsinin qapısınadək işarə ilə bir-birimizlə söhbət etdik.
Biz isə bu vəziyyətdən istifadə edərək Təminat İdarəsinin qapısınadək işarə ilə bir-birimizlə söhbət etdik.
Orada isə məcburi olaraq təəssüflü təbəssümlə vidalaşdıq.
Mən bilirdim ki, o, necə olursa-olsun, tutulmaq xəbərimi bizim evə çatdıracaqdır. Buna görə də sakit ürəklə Təminat İdarəsi binasının pillələri ilə yuxarı qalxdım. Orada polis məni kiçik bir otağa apardı.Üç