ifadənin məna tutumuna, fikir siqlətinə valehəm.
Dünyanın təməl mətləblərindən biri – insanın təkliyi, tənhalığı, özgələr tərəfindən heç vədə anlanılmaması (Sartr: cəhənnəm-başqalarıdır, – deyir) kontaktsızlıq, rabitəsizlik, əlaqəsizlik, insanın zahiri bəliriylə-çölüylə, daxili varlığı-içərisi arasındakı təzad, uyğunsuzluq, uyarsızlıq – beş kəlmədən ibarət bu deyimdə nə qədər qısa, yığcam ifadə edilib. Vəzndən yüngül, qıvraq, qiymətdən ağır bu cümlə insanın dünyayla münasibəti barədə böyük bir həqiqəti demirmi?
İnsanın içəri dünyasıyla çöl dünyası daimi təmasda, qaynayıb-qarışmada olsalar da, bir-birindən möhkəm sədlər – sərhədlərlə ayrılıblar – içərimizdəki hər sözü, fikri, hissi bu hüdudlardan dışarı buraxmırıq, buraxanda yüz kərə götür-qoy edirik, düşünüb-daşınırıq, dönə-dönə fikirləşirik ki, sərhədi adlayıb keçən sözümüz, duyğumuz çöl dünyasında necə görünəcək, necə səslənəcək, bizə dostmu qazanacaq, düşmənmi?
Bizim xeyrimizə olacaq, zərərimizə?
Şöhrət gətirəcək bizə, ya nifrət?
Eyni cür çöl dünyamızdan içəri dünyamıza gəlmək istəyən hər yeni insanı, ideyanı, təəssüratı sərhəddə çək-çevirə salırıq, yüz ölçüb bir biçirik-bu gələn kimə bənzər, bu gələn nəyə bənzər? Casus kimi, çuğul kimi gəlir – içərimizi ələk-vələk edib bizi “aləmə demək” üçün? Pozucu kimimi gəlir içərimizdə tikdiklərimizi, qurduqlarımızı dağıdıb tar-mar etməkçün?
Yaxud, gələcək söhbətlərinə, qeybətlərinə yem axtaran, qida gəzən yüngülməcaz bir maraqlı kimimi?
Seviriksə içəridən sevirik: əlbəttə, çöldə gördüyümüzdən düşür bu toxum daxilimizə, amma içərimizdə cücərir, pöhrələyir, boy atır; sevgimiz içərimizdən boylanır. “Boylanır” sözünün hər iki mənasında – həm ucalmaq, boy atmaq anlamında, həm də boylanıb baxmaq, çəpərdən o taydakı aləmi seyr etmək mənasında.
İçəri dünyamız da çölümüzdəki böyük dünya qədər genişdir, əhatəlidir, enişli-yoxuşlu, istili-soyuqludur, əlvandır. İçərimizdə özümüzün bəlkə heç vaxt fəth edə bilməyəcəyimiz zirvələrimiz var, onların ucalığına dırmaşdıqca ciyərlərimizə dağ havasının sərinliyi dolur. İçərimizdə dibi görünməz uçurumlarımız, yarğanlarımız, quyularımız da var. Elə dərinliklərimiz var ki, onların dibinə bəlkə də insan heç zaman çata bilməyəcək; İçərimizdə çala-çuxurlarımız var, keçilməz cəngəlliklərimiz var, göz-gözü görməyən zülmətlərimiz var.
İçəri dünyayla çöl dünyası arasında çox uzaq bir yol, çox böyük bir məsafə var – bu yol, bu məsafə kirpiklərimiz uzunluğundadır.
İki dünyamız arasında çox möhkəm bir sədd, ağır bir qapı var – gözümüzün qapağı. Gözümüzü açırıq – İçəri dünyamızdan çöl dünyasına çıxırıq. Gözümüzü yumuruq, kirpiklərimiz qovuşur. İçəri dünyamıza qayıdırıq.
Qoca, çox tənha bir yazıçının şakəri varmış – bəzən ətrafında çoxlu adamlar olanda, gur məclisdə qalabalıqda gözlərini qapayarmış. Soruşanda: “ürəyim darıxır”, deyərmiş. Bir gün gözlərini əbədi yumanda yeganə dostu: “görünür, ürəyi elə darıxıb ki, daha dözə bilməyib”, – dedi.
Çöl dünyasında nə qədər gəzib-dolaşsaq da, son səfərimiz torpağa yox – İçəri dünyamızadır. Torpağa bizi bizdən sonra, başqaları gömürlər. Biz isə özümüz yolumuzun son mənzilinə çatmaq üçün son səddi adlayıb ardımızca qapını bağlayırıq – gözlərimizi yumuruq. Bu dəfə həmişəlik…
İçəri dünyamıza – ilk və son dünyamıza qayıdırıq.
Ancaq bir an da var “həyatla ölüm arasında bir qarış yol”da. İki aləm arasındakı bir an.
İki aləm arasındayam,
biri gerçək,
sevincli, həyəcanlı,
xatirəli, unudumlu, nisyanlı.
Biri bilinməzlik,
o yanlı.
Kim bilir? Kim bilir nə qədər qalıb bilinməzlik mənzilinə, o yanın sahilinə. Nə qədər möhlətə var – “bir il, bir gün, bir saat?”
Hələ ki, “vaxt var ikən” bu bir kirpiklik məsafəni keçirəm, gözlərimin ağır qapılarını örtürəm, İçəri dünyama çəkilib, xatirələr aləminə dalıram.
Anıram…
“Xatirələr yolu ilə ötən günlərə, illərə qayıtmaq, olmuşları bir daha yaşamaq qəlb incidir. Hadisələr, mənzərələr, sözlər, baxışlar, gülüşlər yenidən canlanıb insanı heç bir qüvvə, heç bir möcüzə ilə geri dönməyəcək aləmə aparır. Xatirələr yolunun sevincli anları keçib getdiyi, geri dönməz olduğu üçün təəssüf doğurur, acılı-ağrılı olanları bir daha qəlbimizi göynədir. Xatirələrimiz həmişə bizdən gənc olur. Onlar keçmiş günlərdən dinlədiyimiz tanış səslərdir”.
Yuxarıdakı şeirlər də, bu sözlər də Rəsul Rzanındır.
“Həyat qəribə şeydir. Onun elə səhifələri var ki, anlamaq, izah etmək çətin, unutmaq daha çətindir”.
Bu sözlər də onundur.
“Biz hər zaman xatirələrimizdən daha yaşlıyıq”.
Bu da…
Ömrünün son iyirmi ili bir-birindən ağır xəstəliklər, əsəbilik, yorğunluq, bir növ biganəlik onun binədən çox möhkəm olan səhhətini, həyatsevər, nikbin təbiətini, illah da bütün mərəzlərə mətanətlə dözən ürəyini qəlpə-qəlpə parçalayır, əridir, söndürürdü, amma ömrün möhlətindən söz düşəndə həmişə: “mən mütləq XX əsrin axırını görəcəm, – deyirdi, – XXI əsri qarşılayacağam, təzə minillikdə heç olmasa bircə gün yaşayıb sonra gedəcəm”.
Biz, onun yaxınları, hətta həkim qohumlarımız da bu zarafatı guya ki, ciddi qəbul edirdik, “əlbəttə, hökmən” – deyirdik. Halbuki bunun xülya olduğunu hamımız başa düşürdük.
Özü başa düşmürdü məgər?
“Şəhərin yay günləri” pyesinin qəhrəmanı Qiyas – onun təxminən 40-42 yaşı var – deyir: “Mənim ömrümün çoxu gedib, azı qalıb”.
Bu pyesi yazanda mənim 39 yaşım vardı. Əlbəttə, Qiyas müəllifin prototipi deyil, ancaq hər tamaşada aktyorun dilindən bu sözləri eşidəndə mənə elə gəlirdi ki, bu elə mənim də ömür möhlətimdir. Kövrəlirdim.
Müəllifin öz əsərindən kövrəlməsi çöçün gəlir adama, gülməli gəlir, lağa qoyulmalı məsələdir, elə deyilmi?
Amma bu yazıda mən nəinki hər hansı yalanı qələmimin dörd həndəvərinə buraxmayacağam; nəyisə gizlətmək, nə barədəsə susmaq, hansı duyumunsa üstündən keçmək də istəmirəm.
İndi yaşım 46-dır. Daha lap qəti bilirəm ki, ömrümün çoxu gedib, azı qalıb.
Yağış mənimlə gedir.
Yumru, uzunsov damcılarla
qonub