bilik hüquqi təhsilin ayrılmaz hissəsidir, çünki məntiqi təfəkkür məhkəmə-istintaq versiyalarının düzgün qurulmasına, cinayətin araşdırılmasının dəqiq planlarını tərtib etməyə, rəsmi sənədlərin tərkibində (sorğu və yoxlama protokollarının, ittihamnamələrin, qərar və qətnamələrin, raportların və s.) səhvlərdən qaçmağa imkan yaradır.
Biz məntiqin tədrisindəki buraxılan nöqsan və çatışmazlıqlar haqqında geniş yazmaq fikrində deyilik, konkret olaraq belə bir fikir vurğulamaq yerinə düşər ki, məntiq elminin tədrisindəki əsas nöqsan – onun həyatdan, təfəkkür praktikasından qopardılmasıdır.
Bütün elmlərin, elmi tədqiqat işlərinin silahı, açarı adlandırılan və həqiqəti aşkara çıxaran düzgün təfəkkür haqqında ümumbəşəri məntiq elminin köməkliyi ilə insan nail olduğu biliklərdən həqiqi nəticələr çıxarır, öz fikrini əsaslandırır, cürbəcür mülahizələri eyni məcraya yönəldir. Bu baxımdan, bəzi filosofların dialektika ilə ənənəvi məntiqi qarşılaşdırması bizə real görünmür. Söhbət formal məntiqin dialektikaya nisbətindən yox, onun dialektik proseslərdə əhəmiyyətindən getməlidir, yəni məntiqin özünə dialektikanın xüsusi halı kimi baxmaq lazımdır. Formal məntiqin çağdaş idrak prosesinin bütün tələblərinə cavab verməməsi fikrinə də çox ehtiyatlı yanaşılmalıdır. Çünki bütün insanlar eyni məntiqi qaydalardan istifadə edir, eyni təfəkkür qanunları ilə düşünür və fəaliyyət göstərirlər, belə olmasaydı, insanlar bir-birini anlaya bilməzdilər, bir dildən başqasına heç bir mətn tərcüməsi mümkün olmazdı. Müxtəlif qruplar, siniflər, millətlər üçün heç vaxt xüsusi təfəkkür qaydaları və qanunları olmamışdır.
Bütün insanlar kor-təbii məntiqi təfəkkürə malikdir, lakin onun köməkliyi ilə elmi problemlərin mahiyyətini açmaq və həll etmək mümkün deyildir. Bu baxımdan, məntiqi təfəkkürün inkişafındakı bir sıra məqamları önə çəkmək istəyirəm:
1. Məntiq təfəkkürün şüursuzluq prosesini şüurluluğa çevirir, bununla da, təfəkkürün özü dəqiqləşir, insan onu asanlıqla mənimsəyir və bu fenomendən uğurla istifadə edir.
2. Məntiq kortəbii təfəkkürün həll edə bilmədiyi bir sıra problemlərin həllinə kömək etməklə yanaşı, başqa elmlərin də məsələ və problemlərinin həlli üçün tədqiqatçılara konkret yollar göstərir, qaydalar verir.
3. Bu elm məntiqi təfəkkürün qarşıya qoyduğu bir çox fəlsəfi, elmi-nəzəri problemlərə cavab verməklə, düşmənlərin və sözbazların məntiqdən sui-istifadəsinə mane olmaqla insanlara əməli kömək edir, qarşıdurmalardan necə çıxmaq yollarını göstərir, bununla da təfəkkür sistemində özünün həqiqi yerini və rolunu müəyyənləşdirir.
F.Engelsə görə, hər cür elm kimi, təfəkkür haqqında elm də tarixi elmdir, yəni məntiq də təfəkkürün tarixi inkişafı haqqında elmdir. Bu o deməkdir ki, tarixi hadisə və proseslərin dəyişməsi və inkişafı ilə məntiq də inkişaf edərək, onun yeni-yeni sahələri meydana gəlmişdir. Aristotelin dövründə “öz fikirlərinin birini digərilə uzlaşdırır” tələbi irəli sürülürdüsə, orta əsrlərdə “öz fikirlərini avtoritetlə (nüfuzlu adamlarla) uzlaşdır” fikri dəbdə idi. Müasir dövrün başlıca tələbi isə belədir: ‘‘öz fikirlərini faktlarla uzlaşdır”.
Son illərdə dövri mətbuatda bir çox alimlər belə mübahisə aparırlar ki, məntiq canlı həyatla əlaqəsi olmayan quru və Aristotelin vaxtından bəri böhran keçirən elmlərdəndir. Birincisi, bu cür mülahizələrin heç bir məntiqi əsası yoxdur; ikincisi, bu söhbətlərdə müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı alimlər tərəfindən yaradılmış məntiq nəzəriyyələri məntiqin yeni sahələri (semantik məntiq, predikatlar məntiqi, simvolik məntiq, ehtimali məntiq, qeyri-səlis məntiq) diqqət mərkəzindən kənarda qalır; üçüncüsü, məntiqin özünün daim yaradıcı axtarışların və yeni-yeni problemlərin qoyulduğu sahə olması unudulur; dördüncüsü, məntiqin bir elm kimi son nəticədə praktikaya xidmət etməsi yaddan çıxarılır; beşincisi, bu elmin fasiləsiz inkişaf tarixi (bax: “Məntiq kursu, Bakı, 2001-ci il) izlənilmir; altıncısı, məntiq elminin metodoloji əsasını təşkil edən dialektik nəzəriyyə yada düşmür; yeddincisi, məntiq elmində qabaqcıl axın və yönlərin inkişafına barmaqarası baxılır.
Məntiqdə çoxdan qəbul olunmuş belə bir həqiqəti heç bir alim, tədqiqatçı dana bilməz ki, məntiq əşyalar, obyektiv gerçəkliyin predmetləri haqqında deyil, yalnız təfəkkür haqqında elmdir. Ancaq təəssüf ki, bu elmin dialektika ilə eyniləşdirilməsi fikirlərinə də rast gəlirik. Buradan da yanlış nəticə çıxarırlar ki, sanki məntiqilik təfəkkürdə yox, varlığın özündədir. Varlığın özündəki sistemlilik və məntiqilik prosesləri fikrin əlaqələrində düzgün və olduğu kimi əks olunarsa, onda təfəkkürün məntiqiliyindən danışmaq olar. Bəzən belə fikirləşənlərə də rast gəlirik ki, məntiqin özü fəlsəfədir, onun hissəsidir və yaxud, o heç fəlsəfi elm də deyil. Bunun əksini vurğulayan filosoflar da vardır. Onlar hesab edirlər ki, fəlsəfənin özü məntiqdir, onun mahiyyətini təşkil edir. Bu cür yanaşmalarda isə fəlsəfənin dünyagörüşü, ideologiya, metodologiya olması və başqa funksiyaları nəzərə alınmır. Əslində isə, dialektika, məntiq, idrak nəzəriyyəsi bir-birilə vəhdət təşkil etsə də, hər birinin öz tədqiqat obyekti vardır, bunları mütləq mənada eyniləşdirmək olmaz, çünki bunlar vahid fəlsəfi sistemin müxtəlif aspektləridir.
Neopozitivistlər məntiq məsələlərində daha kobud səhvlərə yol verirlər. Onlar təfəkkür prosesində məntiqin rolunu, yerini təhrif edərək, onu dil haqqında təlimə muncər edib söyləyirlər ki, məhz bu cür “məntiq“ həqiqi fəlsəfədir. “Təfəkkürün anlayış-kateqorial aparatı” (Bakı, 2003) adında fundamental bir əsər yazan prof. N.Hüseyinli də bu mövqedə durur. R.Dekart və C.Lokkun fikirlərinə istinad edən müəllif məntiqə xüsusi elm kimi yanaşmaqla, onu “təfəkkür haqqında deyil, söz, ad və işarələrdən düzgün istifadə qaydaları haqqında elm“ adlandırır. Bununla da hörmətli N.Hüseyinli məntiqi dilçilik elmi ilə eyniləşdirir.
Əslində isə həqiqəti aşkara çıxaran, tarixi inkişafın çətin sınaqlarından keçmiş məntiq konkret, xüsusi elm deyil, müstəqil fəlsəfi elmlərdəndir. Məntiqi fəlsəfi elmlər sahəsindən ayırmağın heç bir elmi əsası yoxdur. F.Engelsin göstərdiyi kimi, konkret elmlər fəlsəfədən ayrıldıqdan sonra, təfəkkür və onun qanunları haqqında nəzəriyyə formal məntiq və dialektika fəlsəfə dairəsində qalmışdır.
Dövri mətbuatda məntiq elminin indiki durumu, onun inkişaf mərhələləri və problemləri haqqında gedən mübahisələrin əsas predmeti bir tərəfdən formal məntiqin mahiyyəti, riyazi məntiqə münasibətidirsə, digər tərəfdən bu elmin dialektik məntiqlə qarşılıqlı əlaqəsidir. Bu barədə geniş məlumat almaq məqsədilə M.İsrafilovun 2001-ci ildə nəşr olunmuş “Məntiq kursu“ kitabına baxmaq olar. Ona görə də biz bu problemə münasibətdə məntiqçilər arasındakı fikir ayrılığına qısaca toxunmaq istərdik.
Formal məntiqin şərhində fikir ayrılıqlarının əsas səbəbi məntiq elmi haqqında müxtəlif konsepsiyaların olmasıdır. Bəzi alimlər hesab edir ki, məntiqin predmeti problemi heç vaxt öz dəqiq şərhini ala bilməyəcəkdir, çünki hazırda bir yox, bir neçə məntiq (formal,