Muradov bir siqaret yandırdı. Siqaretin qutusu stolun siyirtməsindəydi, Qafar onu görmədi və bilmədi ki, nə siqaretdir belə. Amma tütünün ətri xoşuna gəldi. Qafar on beş yaşından otuz səkkiz yaşınadək çəkmişdi. Çox zaman da «Avrora». Sonra tərgitmişdi. Həkimlər demişdilər ki, papirosu atmasan ürəyini tamam üzəcəksən. O vaxtdan yanında papiros, xüsusən «Avrora» tüstülənəndə ürəyi bulanırdı. İndi isə Fərəcin siqaretinin ətrindən xoşu gəldi.
Fərəc Muradov isə siqaretə sonralar öyrəşmişdi. Həm də çox bərk çəkirdi, tüstünün az qala hamısını sorub qaytarırdı sinəsinə.
İndi də siqaretin axırına çıxıb gülümsündü.
–Heç dəyişməmisən. Kənddə necəydinsə eləcə də qalıbsan. Xasiyyətini deyirəm, zahirən çox dəyişibsən, saçı-saqqalı çalladıbsan.
– Elə sən də ağardıbsan, başında qara tük qalmayıb.
– Doğrudan?– Fərəc Muradov əlini başına çəkdi, sonra ovcunu güzgü kimi gözünün qabağına tutdu.– Hanı, heç ağ tük görmürəm.
İkisi də ürəkdən güldü.
– Uşaqlar necədir?– Fərəc Muradov soruşdu.– Böyüyüblər?
– Hə, böyüyüblər. Mahmud xalq təsərrüfatının son kursunda Oxuyur.
– Yox, əşi? Afərin!
– Çimnaz da orta məktəbi keçən il qurtarıb, tibb institutuna girmək istəyirdi, balı çatmadı.
– «Niyyətin hara– mənzilin də ora!» deyiblər. Yəqin ki, inşallah əvvəl-axır daxil olar.
– Görək də. Bu il ingilis dili fakültəsinə hazırlaşır. Həkimlikdən ürəyi döndü.
– Evindən razısan?
– Razıyam, çox sağ ol.
– Gərək ki, sənə üç otaq verdik?
– Hə, üç otaqdır. Şüşəbəndi də var, həm də ki, şəhərin mərkəzində.
– Səhv eləmirəmsə köhnə binalardandır?
– Hə, köhnə binalardandır.
– Köhnə binaların əvəzi yoxdur: hündür, geniş…
Telefonlardan biri zəng çaldı, Fərəc Muradov dəstəyi götürdü:
– On dəqiqədən sonra gələ bilərsən.– Fərəc Muradov bu sözü deyəndə Qafara baxdı. Qafar sıxıldı və tez ayağa qalxdı…
Qafar yüngülləşmişdi, hətta fitlə mahnı çalırdı. Poeziya Qafarın yaralı yeri idi, çox istəyirdi, lakin şeirlər yadında qalmırdı. Mahnıların sözləri də yadında qalmırdı, havaları isə unutmurdu. Kefinin kök vaxtlarında ürəyinə yatan havaları fitlə çalırdı. Özü də fit çalmaqda usta idi.
Tikinti sahəsinə çatanda katiblə söhbətini Yaquba danışdı. Yaqub heç nə demədi, harasa getdi, on-on beş dəqiqədən sonra qayıdıb gəldi və səbəbsiz-filansız başladı gülməyə. Güldü. Güldü… Və yenə Qafara heç nə demədən qeyb oldu.
Qafar onun hərəkətinə məəttəl qalmışdı. Bundan heç nə anlamadı. Pərt halda evə yollandı…
Gedə-gedə bugünkü əhvalatları– Yaqubla, bənna Sadıqla, İslamovla, Fərəc Muradovla söhbətlərini bir-bir xatırladı və fikrindən qəribə şey keçdi– görəsən bu axşam Fərəc anasının qəbrini ziyarət edəcəkmi?
… Fərəcin anası Bakıda vəfat etmişdi, onu şəhərin kənarındakı köhnə, böyük qəbiristanlıqda basdırmışdılar. Qafar ildə iki dəfə– ölən günü, bir də Novruz axşamı Leyla xanımın qəbrini ziyarət edirdi, çünki Leyla xanım Qafarı çox istəyir, öz oğlundan ayırmazdı. Tələbəlik illərində, əziyyətini çox çəkmişdi.
Bir dəfə, onda qarlı bir qış günü idi, Leyla xanım Qafarın yuxusuna girmişdi. Evdən çıxanda Fəridə təəccübləndi: «Belə vivaxt hara?» Dedi: «Bu gecə Leyla xanım yuxuma girib. Giley-güzar eləyirdi ki, ay etibarsız, heç məni yada salmırsan? Qoca arvadam, bəlkə yerim-yurdum soyuqdur, üşüyürəm burda! Gəlib bir baş çəksənə». Fəridə üz-gözünü turşutdu:
– Özünküləri çağırsın yanına!
Qafar da qaşqabağını salladı:
– Elə danışma, günaha batarsan. Fəridə yenə ağzını açmaq istəyəndə Qafar onu qorxuzdu.– Ölü ki, yuxuna girdi, üstəlik də səni çağırdı, elə o günü gedib Quran oxutmadın, ya da heç heç olmasa, üstündə salavat çevirmədin, axırı pis qurtarar…
– Pis qurtarar?.. Nolar ki?
– O günü… yas yerində bir molla deyirdi ki, onda həmin ölü qəzəblənib, həmin evdən başqa adamı çağırar yanına.
– Doğru sözündü?– Fəridənin rəngi qaçdı.
– Molla elə deyirdi… Yəqin sınanmış şeydir…
Fəridə bir-iki dəfə udqundu.
– Getməyinə sözüm yoxdur, intəhası gündüzü siçan ha yeməmişdi?
– Gündüz başım işə qarışdı. Sabah da vaxtım olmayacaq.
– Özün bil.– Qafar qapını arxasınca örtəndə Fəridə özünü saxlaya bilməyib qaramat atdı:
– Ala ey, ölü xortdayıb sənin qədrini biləcək! Bundansa dirilərə yaltaqlan ki, bir xeyirin çıxsın…
Qafar arvadının sözlərini eşitdi, amma dinmədi, fikirləşdi ki, cavab qaytarmağın mənası da yoxdur, çünki Fəridə ömründə belə incə mətləbləri başa düşməyib, indən belə də başa düşməyəcək…
…Şər qarışmışdı, əgər qəbiristanlıqdakı təkəm-seyrək işıqlar yanmasaydı, qəbirləri bir-birindən seçmək olmazdı. Əslində heç Leyla xanımın qəbrini tapa da bilməzdi.
Hərdən o təkəm-seyrək lampaların işığı azalır, itirdi. Belə məqamlarda Qafar üşənir, dayanıb yan-yörəsinə baxırdı? Ona elə gəlirdi ki, səslər eşidir, sanki kimlərsə pıçıldaşır. Hətta inildəyənlər də vardı. Deyəsən, axı, onu çağırırlar?
İstədi geri qayıtsın. Bu vaxt başının üstündə işıq yandı, diksindi, yuxarı boylananda gördü ki, dibində dayandığı şam ağacından elektrik lampası asılıb, külək oynatdığına görə lampa gah közərir, gah da öləziyirdi. İşıqla bərabər elə bil başdaşları da titrəyirdi. Onu soyuq tər basırdı.
Axır ki, Leyla xanımın qəbrini tapdı və əvvəlcə bərk qorxdu. Elə qorxdu ki, az qaldı qışqırsın. Yox, yanılmamışdı. qəbrin baş tərəfində, qara mərmərdən tökülmüş büstün yanında bir adam vardı. O adam büstün üstündəki qarı təmizləyirdi. Deyəsən o da hənirti hiss edib üşənmişdi, çünki kəskin hərəkətlə geri çevrildi. Bir anlığa bir-birlərinə baxa-baxa qaldılar. Hər ikisinə elə gəlirdi ki, onu qara basır.
İlk dinən Fərəc oldu:
– Qaa…far!
Qafar hay vermək istədi, amma səsi çıxmadı. Yenə Fərəc soruşdu:
– Qafar, sənsən?
Qafar lap arxayın oldu ki, yox, onu qara basmır, bu Fərəcdir.
– Hə,