məhsulları əmtəəyə çevrildikcə, əmtəə də pula çevrilir41.
Bilavasitə məhsul mübadiləsi, bir tərəfdən, sadə dəyər ifadəsi formasına malikdir, digər tərəfdən isə hələ buna malik deyildir. Gördüyümüz kimi, bu forma belədir: x miqdar A əmtəə = y miqdar B əmtəəyə. Bilavasitə məhsul mübadiləsi forması isə belədir: x miqdar A istehlak şeyi = y miqdar B istehlak şeyinə42. Burada A şey ilə B şey mübadiləyə qədər əmtəə deyildir, bunlar ancaq mübadilə sayəsində əmtəə olur. İstehlak şeyinin dönüb potensial mübadilə dəyəri olması üçün lazım gələn birinci ilkin şərt ondan ibarətdir ki, bu istehlak şeyi qeyri-istehlak dəyəri kimi mövcuddur, öz sahibinin bilavasitə tələbatından artıq miqdarda olur. Şeylər özlüyündə insandan xaricdədir və buna görə də özgəninkiləşdirilə bilər. Bu özgəninkiləşdirmənin qarşılıqlı olması üçün insanlar yalnız dinməzcə bir-birinin qarşısına bu özgəninkiləşdirilən şeylərin xüsusi mülkiyyətçisi kimi, buna görə də həmçinin bir-birindən asılı olmayan şəxslər kimi çıxmalıdırlar. Lakin istər patriarxal ailə, istər qədim hind icması, istərsə inklər dövləti və i. a. olsun, təbii surətdə meydana gələn icmanın üzvləri arasında bu cür qarşılıqlı özgəninkilik münasibəti yoxdur. Əmtəə mübadiləsi icma qurtardığı yerdən, icmanın başqa icmalarla və ya başqa icmaların üzvləri ilə təmas etdiyi yerdən başlanır. Lakin şeylər zahiri münasibətlərdə əmtəəyə çevrildikdə, əks təsir yolu ilə icma daxilində də bunlar əmtəə olur. Bunların miqdarca mübadilə nisbəti əvvəllər tamamilə təsadüfidir. Bunlar ancaq ona görə mübadiləyə daxil olur ki, sahibləri bunları qarşılıqlı surətdə bir-birinə verib dəyişmək istəyirlər. Bu zaman özgəsinin istehlak şeylərinə olan tələbat yavaş-yavaş möhkəmləşir. Mübadilə daim təkrar olunmaq sayəsində müntəzəm bir ictimai proses olur. Buna görə də zaman keçdikcə əmək məhsullarının heç olmazsa bir hissəsi qəsdən mübadilə ehtiyacları üçün istehsal olunmağa başlayır. Bu vaxtdan etibarən, bir tərəfdən, şeyin bilavasitə istehlak üçün faydalılığı ilə onun mübadilə üçün faydalılığı arasındakı fərq sabitləşir. Onun istehlak dəyəri onun mübadilə dəyərindən ayrılır. Digər tərəfdən, şeylərin mübadiləsindəki miqdar nisbəti onların öz istehsalından asılı bir hal alır. Vərdiş sayəsində bunlar dəyər kəmiyyətləri kimi təsbit olunur.
Bilavasitə məhsul mübadiləsində hər bir əmtəə öz sahibi üçün bilavasitə mübadilə vasitəsidir və onun sahibi olmayan üçün ekvivalentdir, – lakin ancaq o zaman ekvivalentdir ki, bu əmtəə onun sahibi olmayan üçün istehlak dəyəri olsun. Deməli, mübadilə edilən şey hələ öz istehlak dəyərindən, yaxud mübadilə edən şəxslərin fərdi tələbatından asılı olmayan heç bir dəyər forması almır. Lakin mübadilə prosesinə daxil olan əmtəələrin sayı və müxtəlifliyi artdıqca, belə bir formanın da zəruriliyi getdikcə daha çox inkişaf edir. Məsələ onu həll etmək vasitələri ilə bir zamanda meydana çıxır. Əmtəə sahiblərinin öz məmulatını müxtəlif başqa məmulata mübadilə etdikləri və bunları bir-birinə bərabərləşdirdikləri əmtəələr dövriyyəsi heç vaxt elə baş verə bilməz ki, bu zaman müxtəlif əmtəə sahiblərinin müxtəlif əmtəələri öz dövriyyələri çərçivəsində eyni bir üçüncü əmtəəyə mübadilə olunmasın və bir dəyər kimi ona bərabər tutulmasın. Belə bir üçüncü əmtəə müxtəlif başqa əmtəələr üçün ekvivalent olub, məhdud çərçivədə olsa da, bilavasitə ümumi və ya ictimai ekvivalent forması kəsb edir. Bu ümumi ekvivalent forması onu doğuran ani ictimai təmasla birlikdə meydana gəlir və yox olur. Bu forma növbə ilə və ani surətdə gah bir əmtəənin, gah da başqa əmtəənin nəsibi olur. Lakin əmtəə mübadiləsi inkişaf etdikcə, bu forma ancaq müəyyən əmtəə növləri ilə möhkəm birləşib qalır, yaxud kristallaşıb pul forması alır. Ümumi ekvivalent formasının məhz hansı əmtəə növü ilə birləşməsi əvvəllər təsadüfi olur. Lakin burada ümumiyyətlə və bütünlükdə iki cəhət həlledici rol oynayır. Pul forması ya mübadilə yolu ilə kənardan alınan və həqiqətən yerli məhsulların mübadilə dəyərinin təbii surətdə meydana gəlmiş təzahür formasını təmsil edən ən mühüm şeylərlə, ya da özgəninkiləşdirilən yerli əmlakın başlıca ünsürü olan bir istehlak şeyi ilə, məsələn, mal-qara ilə birləşib qalır. Pul forması birinci olaraq köçəri xalqlar içərisində inkişaf edir, çünki onların bütün əmlakı mütəhərrik formadadır, deməli, bilavasitə özgəninkiləşdirilən formadadır və onların həyat tərzi daim onları başqa icmalarla təmasa gətirir və bununla da məhsul mübadiləsinə sövq edir. İnsanlar çox zaman qulun şəxsində adamın özünü ilkin pul materialına çevirmişlər, amma torpağı heç zaman bu materiala çevirməmişlər. Belə bir ideya ancaq artıq inkişaf etmiş burjua cəmiyyətində meydana gələ bilərdi. Bu ideya ancaq XVII əsrin son qərinəsində meydana gəlmiş, bunu milli miqyasda həyata keçirməyə isə ilk dəfə yüz il sonra, Fransa burjua inqilabı zamanı təşəbbüs edilmişdir.
Əmtəə mübadiləsi öz məhdud məhəlli çərçivəsini dağıtdıqca və buna görə də əmtəə dəyəri yüksəlib ümumiyyətlə insan əməyinin maddiləşməsinə çevrildikcə, pul forması ümumi ekvivalent kimi bir ictimai funksiyanı yerinə yetirmək üçün lap öz təbiəti etibarı ilə xüsusən yararlı olan əmtəələrə, məhz nəcib metallara keçir.
«Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə pul deyildir, amma pul öz təbiətinə görə qızıl və gümüşdür»43, – bu fikri, həmin metalların təbii xassələrinin pul funksiyalarına uyğun gəlməsi sübut edir44. Lakin hələlik biz pulun ancaq bir funksiyasını bilirik, bu da əmtəə dəyərinin təzahür forması olmaq, yaxud əmtəə dəyərləri kəmiyyətlərinin öz ictimai ifadəsini tapdığı material olmaqdır. Yalnız elə bir materiya dəyər təzahürünün adekvat forması, yaxud abstrakt əməyin və, deməli, bərabər insan əməyinin maddiləşməsi ola bilər ki, onun bütün nüsxələri eyni keyfiyyətə malik olsun. Digər tərəfdən, dəyər kəmiyyətlərinin fərqi xalis miqdar xarakteri daşıdığına görə, pul əmtəəsi xalis miqdarca fərqlənməyə qabil olmalıdır, yəni elə xassələrə malik olmalıdır ki, onu istənilən qədər xırda hissələrə bölmək və yenidən bu hissələrdən əmələ gətirmək mümkün olsun. Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə bu xassələrə malikdir.
Pul əmtəənin istehlak dəyəri ikiləşir. Pul əmtəə bir əmtəə kimi malik olduğu xüsusi istehlak dəyərindən başqa, – məsələn, qızıldan dişə plomb qoymaq üçün istifadə edilir, zinət şeyləri hazırlamaq üçün o, xammal olur və i. a. – öz spesifik ictimai funksiyalarından irəli gələn formal istehlak dəyəri kəsb etmiş olur.
Bütün başqa əmtəələr pulun ancaq xüsusi ekvivalentləri, pul isə bunların ümumi ekvivalenti olduğuna görə, xüsusi əmtəə olan bu əmtəələrin pula münasibəti ümumi bir əmtəəyə olan münasibətdir.
Biz artıq gördük ki, pul forması ancaq bir əmtəəyə bütün qalan əmtəələrin münasibətlərinin həmin əmtəədə nəqş olunmuş inikasıdır. Deməli, pulun əmtəə olması45 faktı ancaq o adama bir kəşf kimi görünə bilər ki, pulun hazır formasını əsas tutub pulu bu hazır şəkildə təhlil etmək istəsin. Mübadilə prosesi pula çevirdiyi əmtəəyə