y. Uşaq deyilsən, yəqin. İyirmi beş yaşında, bığlar Rüstəmi-Zalın bığları tək çəkilib qulaqlarının dibinə, başda bir tozcan ağıl yox.
S ə f d ə r q u l u. Əstəğfürullah. (İstəyir getsin.)
B a y r a m ə l i b ə y. Dayan dur, yoxsa belinin qozun çıxardaram…
S ə f d ə r q u l u (oturur). Baş üstə. (Kənara) Vallahı qanmıram bu məndən nə istəyir, tfu!
B a y r a m ə l i b ə y (Rəsula). Çolaq öküz, buyur görək: lejaşiy – kakaya çast reçi? (Səktə1.) Hm, bilmirsən? Vay, vay, kül mənim başıma! Əsgər, lejaşiy – kakaya çast reçi?
Ə s g ə r. Mən bilmirəm, ay ağa, başına dönüm. (Kənara) Qudurmuş itə dönüb yenə.
B a y r a m ə l i b ə y. Siz bilmədiz, amma Səfdərqulu ona bülbül kimi cavab verəcək… Hm, Rüstəmi-Zal, buyur görək! Qanmaz uşaqları, mən sizin atanızam, ya yox?
S ə f d ə r q u l u. Atamızsan!
B a y r a m ə l i b ə y. Mən bu saat sizə sübut edərəm ki, mən sizin atanız deyiləm, ya ki, siz məni ata hesab eləmirsiz.
Ə s g ə r (kənara). Yenə sübutun başı açıldı. Allah, sən saxla!
Ş a h m a r bəy (daxil olur). Dadaş, yarım saatdır mən sizin söhbətinizə o biri otaqdan qulaq asıram… Nə bais olub sizin bu qədər qəzəbnak olmağınıza? Mən lazım bilirəm sizdən müxlisanə təvəqqe edim ki, siz bir qədər səbr fərmayiş edəsiz.
B a y r a m ə l i b ə y. Mənim günüm itin günü! Otur, qardaş, dərdimi sənə deyim… Gör heç dünyada belə müsibət olarmı ki, mənim başıma gəlir?! Oğlanlarıma baxanda bilərsən ki, mən dünyada nə əziyyət çəkirəm; bu iki fərzəndlərdən bir kor qız çox yaxşıdı… Yüz-yüz verirəm və vermişəm, heç birisindən bir şey çıxmadı.
Ş a h m a r b ə y. Dadaş, bir az səbr buyurun, mən bu avanlardan bir-iki sual edim, görüm bunlar nə mərtəbədə ağıl-şüur sahibləridirlər… Mənim əzizlərim, mən sizdən səbri-tamam ilə göftgu edəcəyəm. Gərək mənim suallarıma diqqəti-lazimə ilən müvafiqi-qaidə cavabdeh olasız.
Ə s g ə r (kənara). Mən itəm əgər bu danışıqdan bir şey başa düşdümsə… Bu yazıqlar neyləsinlər.
Ş a h m a r b ə y. Bilmək istəyirəm nə tərbiyət və şüur sahibləridirlər, bizim cənablar?
B a y r a m ə l i b ə y. Belə tərbiyət sahibləridirlər ki, ağsaqqal ataları gəlir otağa, birisi kor öküz təki yıxılıb taxtın üstündə, biri də əyləşib xanzadə kimi… Heç biri yerindən tərpənmək istəmirlər, lazım bilmirlər ayağa durub ehtiram eləsinlər. O ki qaldı oxumağa, bu barədə əvəzləri yoxdur…
Ş a h m a r b ə y. Səfdərqulu, atan otağa daxil olanda, ya ki küçədə rast gələndə lazım bilirsən ayağa durub baş əymək, yoxsa lazım bilmirsən?
S ə f d ə r q u l u. Atam bir dəqiqə bir yerdə durmur, hər saatda yüz dəfə çölə çıxır, içəri girir, mən həmişə gərək ayağa durub baş vuram?
B a y r a m ə l i b ə y. Yoxsa qorxursan başın boş olmağına görə düşüb itə, ona görə baş vurmağa cürət eləmirsən? Heyif deyil ki, baş yenə? Murdar oğlu murdar! Cavabına bax, cavabına: “Mən həmişə gərək ayağa duram?” (Yamsılayır.) Duranda canın çıxar, murdar olarsan? Bığına bax, bığına! Boyuna bax, boyuna!
Ə s g ə r (kənara). Zalım oğlu yenə ölçür.
Ş a h m a r b ə y. Dadaş, indi bildim ki, sizin zəminü-asiman səbrivüz varmış. And olsun xudayə, bir türfətül-eyndə dərilərin boğazlarından tülkü dərisi kimi soyardım hərgah mənim uşaqlarımdan birisi mənə belə cavab versəydi!
B a y r a m ə l i b ə y. Durun ayağa, hər ikiniz sürünün mənim evimdən, gözüm sizi görməsin! Rədd olun başımdan, gedin nə tövr dolanmaq istəyirsiniz dolanın! Vəssəlam… Hm, nəyə tərpənmirsiniz? Yoxsa istəyirsiz boynunuza bir beş-on da yapışdırım?!
Ş a h m a r b ə y. Dadaş, sənə fəda olum, bir qədər səbr buyurun. Səfdərqulu, hələ demək, bu sənin atandır, çox yaxşı, bu evə girəndə ayağa durmağı lazım bilmirsən, çünki o bir dəqiqə necə ki özün deyirsən, bir yerdə durmur. Mən sənin ağsaqqal əminəm, görək mən gələndə ayağa niyə durmadın? Buyur görək.
Ə s g ə r (kənara). Ay özün öləsən! Mən də dedim görəsən nə deyəcək.
S ə f d ə r q u l u. Durmadım-durmadım. Görək məni öldürməkmi gərək? Baş üstə, bundan sonra durram.
Ş a h m a r b ə y. “Baş üstə, bundan sonra durram”. Bu bir cavab olmadı… Bəs indiyə kimi öz borcunu niyə mülahizə eləməmisən? Yox, əzizim, yaxşı danış, mənə qandır görüm indiyə kimi niyə durmurdun? Mən ildə bir dəfə bu evə gəlləm, onda da belə hörmət? Eyibdir sizə. Axır sən iyirmi beş yaşında oğlansan.
B a y r a m ə l i b ə y. O qarabağlı bəy oxuyan həcv nə tövr idi? “Deyirlər məsəldir məşhur törəyən itdən…” Xeyr, belə deyil. “Deyirlər məsəldir bitər öz kökü üstə ot. Axırda törəyən itdən olur köpək oğlu”.
Ş a h m a r b ə y. Dadaş, bu yaxşı olmadı, bu sözün bir ucu da sizə toxunur.
Ə s g ə r (kənara). Çox əcəb oldu. Belədir ki, belədir.
B a y r a m ə l i b ə y. Eybi yoxdur… Yaxşı sözlərdir… Əsgər, qoçağım, de görüm, nə tövrdür.
Ə s g ə r. Şahmar ağa buyurur ki, bir ucu sizə toxunur. Mən qələt elərəm, deyə bilmərəm.
B a y r a m ə l i b ə y. Eybi yoxdur, de!
Ə s g ə r (mərdanə). O qarabağlı belə oxuyurdu:
Var özgə vilayətdə də tək-tək köpək oğlu,
Hədsizdi bu viranədə, bişək, köpək oğlu.
Məşhur məsəldir ki, bitər ot öz kökü üstə,
Səgdən törəyən axır olar səg, köpək oğlu.
B a y r a m ə l i b ə y (oğlanlarına). Əgər siz bu beş kəlmə sözü bir ayda öyrənə bilsəz, mən adımı alabaş qoyaram. Sizdə o şüur yoxdur, yox.
Ə s g ə r (kənara). Camaat, siz öləsiz, bu beş kəlmə sözü qarabağlı bəy bunun özünə üç ayda öyrədə bilmədi.
Ş a h m a r b ə y. Mətləbdən uzaq düşdük… Mənim əzizlərim, sualıma cavab!
Ə s g ə r (kənara). Füzul oğlu füzul, bəsdir də!
S ə f d ə r q u l u. Əgər şüur yoxdur, tərbiyə yoxdur, dəxi bizdən nə istəyirsiz? Allah xatirinə, dəxi bəsdir, bizi incitməyin, yazığıq, qoyun bu sabah ertə görək nə var.
Ş a h m a r b ə y. Səfdərqulu, bildim sən nəkarəsən. Kifayətdir… Rəsul, qardaşım, sən niyə əmin evə girəndə ayağa durmadın, əzizim?
R ə s u l. Ağlıma gəlmədi, durmadım.
B a y r a m ə l i b ə y. Hələ belə işlər dursun kənara… Dərsə niyə getmirsən, bişüur oğlu bişüur? Mən axır hər bir saata iki manat pul verirəm…
R ə s u l. Pul vermirsən, o da dərs vermək istəmir,