hakimiyyəti altında olan bu türkmənlərə “Qızıl oğuz türkləri” adı verilib14.
Qızıl oğuz türklərinin X əsrin ilk yarısında müstəqil, qüdrətli dövlət olan Oğuz Yabqu dövləti içərisində və Böyük Səlcuq dövləti qurulmazdan əvvəl Səlcuq bəyin dörd oğlundan biri Arslan Yabqu ilə birlikdə hərəkət etdiyini görürük. Eyni zamanda, Türkiyə Səlcuqilər dövlətini quranların ataları olan Arslan Yabqu, Qəznəli sultanı Mahmud tərəfindən həbs edildikdən sonra (1025-ci ildə) bu bölgəni tərk edərək Xorasana köçən, Serahs, Fera (bu gün Qızıl Arvat, Qızıl Ribat), Abiverddə yerləşən 4000 çadırlıq oğuz koma-sının başında Yağmur, Buka, Göy daş və Qızıl bəylər dururdular. Qızıl bəy daha sonra Qəznəli Məsudun hökmdarlığı ərəfəsində onun hakimiyyəti altına keçib. Sonralar bəzi türkmən qrupları Humardaş bəyin rəhbərliyi altında İraqa gedərək orada məskunlaşıblar. Xorasan Balhan bölgəsində qalan qruplardan ayırmaq üçün bunlara “İraq oğuzları” deyilib. Biz “Qızıllı oğuzlar”ı 29 iyun 1035-ci ildə səlcuqlar Qəznəvi ordusunu Nesa döyüşündə məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra “İraq oğuzları” ilə birlikdə görürük. Bu qələbədən sonra müxtəlif oğuz tayfaları səlcuqların tərəfinə keçmiş, Yağmurlu oğuzları, Balhan türkmənləri ilə birlikdə Qızıllı oğuzları isə onlara qatılmayıb. Bir müddət İsfahan hakimi Alaüddövlənin hakimiyyətini qəbul edib, sonra ondan da ayrılaraq soydaşları İraq oğuzlarına birləşiblər. Səlcuq sultanı Toğrul bəyin bacısı ilə evlənən və dövlətin quruluşunda səlcuqlara böyük dəstək verən Qızıl bəy, çox güman, 1040 və ya 1041-ci ildə ölüb, Rey yaxınlığında dəfn edilib15.
Türkiyə səlcuqlarının son dönəmlərilə Anadolu bəylikləri za-manında Ankaranın idarəçiliyini öz əlində saxlayan Ankara valisi Qızıl bəy də Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir. Səlcuqlu dövlətinin yerləşdirmə siyasəti çərçivəsində Tokat, Amasiya, Konya, Karaman, Ankara, Aydın, İsparta, Balıkəsir, Bolu, Kastamonu və Sinop ellərinə yerləşdirilən Qızıl oğuz türkmənləri 1410-cu ildə Rəşadiyyə və Məsudiyyə arasındakı Qızıl özənlilər yurdu kimi qeyd olunan (bugünkü Rəşadiyyə-Qızılörən kəndi yaxınlığında) bölgədə Qızıl Əhmədlilər adlı bəylik də qurublar. Bəyliyə adını verən Qızıl oğlu Əhməd bəy və qardaşları Amasiya, Tokat, Gorum, Sivas, Ordu, Samsun, Giresun ilə Şəbinkarahisarı ələ keçiriblər. Qızılirmaq və Yaşılirmaq bölgəsinə hakim olublar. 1424-cü ildə Sultan II Muradın əmrilə Amasiya valisi Yörgüç Paşa, Qızıl oğlu Əhməd bəy və digər başçıları Amasiya qalasına dəvət edərək aradan götürüb. Bu hadisədən sonra Qızıl Oğuz türkmənləri də Anadolunun müxtəlif yerlərinə dağıdılıblar. Qızıl Oğuz türkmənlərinin böyük hissəsi Fateh Sultan Mehmet zamanında Evrenesoğlu Əli Bəyin rəhbərliyi altında Rumelində fəth edilən Selanik, Monastır və Yanya ərazisinə yerləşdiriliblər. Sonuncu İsfəndiyaroğulları bəyi, Osmanlıların Kastamonu valisi Cəmaləddin Qızıl Əhməd Paşa, 1515-ci ildə Bayburt sancaq bəyi olan Mirzə Məhməd bəy və Bolu sancaq bəyi olan atası Qızıl Əhməd bəylə III Murad zamanında Rumeli bəylərbəyi olan Qızıl Əhmədli Şəmsi Paşa Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir16.
Faruq Sümerin XVI əsr qeydlərinə istinad edərək apardığı tədqiqatlara görə, XVI əsrdə Anadoluda Qızıl Oğuz türkmənləri ilə əlaqəli olan tayfalar bu bölgələrdə rast gəlinirdi: Maraşdan Ankara, Kayseri, Kırşehirə qədər olan sahədə yayılmış “Dulkadırlı eli”nə bağlı “Qızıllı oymağı”; Boz Ulusun qolu olan Diyarbəkir türkmənlərinə bağlı “Qoca Hacılı oymağı”. Boz Ulusun “Dulkadırlı oymaqları”ndan “Qızıl Qocaluoymağı”. “Boz Ok Eli”nə bağlı (Yoz-qat bölgəsi) Qara daşda “Qızıl Qocalu”, Ağ Dağda “Qızıl Qocalu”, Sorqunda “Qızıl Qocalu” oymaqları. “Menteşe eli”ndə (bugünkü Muğla bölgəsi) “Qızılca Yalınc” və “Qızılca Keçilu” oymaqları17.
Yer adları türk mədəniyyəti tarixində böyük əhəmiyyət daşıyır. Anadolunun və Rumelinin türkləşdirilməsində də görüldüyü kimi, türklər müxtəlif adətlərlə əlaqəli yer adı verirdilər. Orta Asiyadakı yer adları milli mədəniyyətin bir parçası olaraq Anadolu və Rumelindəki bəzi yerlərə verilib. Bəzən bir boy və ya qəbilə yer-ləşdiyi yerə boyunun və ya qəbiləsinin adını verib. Bəzən boy bəyinin və ya boyun böyüyünün adı da verilirdi. Ərazi şəklinə, yerləşmə əsnasında baş verən hansısa hadisəyə, qədim totem və çox da diqqət çəkməyən, izləri xatirələrdə davam edən heyvana görə də ad verilir və ya alınırdı18.
Bu gün Anadoluda bütün “qızıl” sözü ilə başlayan yer adları da bu ənənə çərçivəsində Qızıl Oğuz türkmənlərindən keçib. Bəzi misallar bu şəkildə verilə bilər: Qızılirmaq, Qızılcahamam, Qızılcaviran (bugünkü Qızılcaörən) (XVI əsr, Bayburt sancaq mərkəzi), Qızılcakənd (XVI əsr, Bayburt, Kelkit), Qızılca (XVI əsr, Bayburt, Tercani-Süfla)19, Qızılköy (Afyon, Bursa), Qızılçakçak, Qı-zılziyarət (Ağrı), Qızılöküz (Qars), Qızılirmaq, Qızıldağları (Suşəhri, Rəfahiyə, İmranlı arasında), Qızılquyu, Qızıllar, Qızılyaxa, Qızılörən (Qaramanın kəndləri)20.
Anadoludakı yuxarıda misal çəkilən qəbilə və yer adlarından da göründüyü kimi, Qızıl Oğuz türkmənlərinə “Qızılqocalu”, “Qızılqocalı”, “Qocacıqlılar”, “Qocacıqlar”, “Qocacıq türkmənləri” və “Qocacıq yörükləri” kimi adlar da verilməkdədir. Rumelinə yer-ləşdirilən Qocacıq yörükləri XVI-XVII əsrlərdə özləri üçün müstəqil qeyd dəftərləri tənzim edilən altı yörük qrupundan biridir. Ar-xivlərimizdə birbaşa Rumelindəki Qocacıq yörükləri ilə bağlı, təxminən bir əsrdən artıq zamanı (1543-1666) göstərən dörd dəftər saxlanılır. Bunlardan ikisi tam, müstəqil şəkildədir, həmçinin, dövlətin hələ ki, qüvvətli olduğu zamanlara məxsusdur. 1642-1666-cı illərdəki vəziyyəti bildirən digər ikisi isə natamamdır, digər dəftərlərin arasında saxlanmaqdadır21.
Rumelindəki qocacıqların başlarında haqqında tarixi məlumata sahib olmadığımız Qoca Həmzə adlı bəy olduğuna görə, onların əvvəllər “Qoca Həmzə yörükləri” adlandırıldıqlarını, sonralar, xüsusilə də daha çox olduqları yerlərdə “qocacıqlar” kimi ta-nındıqlarını bilirik..1543-cü ildə 132, 1584-cü ildə 179 ocaq kimi görülən və 60 il sonra 18 ocağa düşən Qocacıq yörüklərinin əhali sayında əhəmiyyətli artım 1572-1575-ci illərdə olub. Qeydlərə görə, yerləşdikləri, öz adları ilə qeydə alındıqları yerlər bunlardır: “Hırsova, Tekfurgölü, Varna, Pravadi, Aydos, Ruskasrı, Ahyolu, Karinabad, Şumnı, Burqaz, Qızılağac, Yanbolu, Əskibaba, Qırxkilsə, Ədirnə, Filibe, Silistre, Hacıoğlu, Pazarcıq, Akkerman, Bender, Kili. Qismən Naltökən, Tanrıdağı yörüklərinin də olduğu Şərqi Trakya, Bolqarıstan, Şərqi Rumelinin şərq tərəfləri, bütün Dobruca, Bender, Akkerman bölgələrində (Eski Paşa Livası ilə birlikdə Qırxkilsə, Girmen, Vize, Silistre, Bender, Akkerman sancaqları) yaşayan qocacıqlar birlikdə olduqca əhəmiyyətli qrup təşkil ediblər. Bu bölgədə 1543-cü ildə başlarında gözətçi olaraq Mustafa bəy, 1572-ci ildə Mahmud bəy, 1584-cü ildə Mehmet bəy, 1603-cü ildə Məhərrəm bəy olub.
Qocacıq yörüklərinin yerləşdikləri yerlər Qara dəniz sahillərin-də, Filibe xaric, 250 kilometrlik sahə içində uzanan zolaqda, bugünkü Türkiyədən Ədirnə,Qırxlareli vilayətləri,