olmağa başlayan Mustafa Məcid bəylə qızı Məqbulə xanımın evlənməsiydi. Bu evlilikdən sonra Zübeydə xanım yenidən Akaretlərdəki evə dönərək qızı, kürəkənilə birlikdə yaşamağa başlayıb.
Bu ərəfədə Mustafa Kamal anası ilə uzun müddət ayrı qalıb, sadəcə, məktub və teleqram yoluyla xəbərləşmək imkanı tapa bilib. Üç il anasından uzaqda olan Mustafa Kamal Qurtuluş Savaşının sonlarına yaxınlaşdığı zaman onu Ankaraya gətirməyə qərar verib. Adabazarında görüşüb və 24 iyun 1922-ci ildə onunla birlikdə Ankaraya dönüb61.
Çankaya köşkündə Əbdürrəhim və Raqib bəyin bacısı oğlu Fik-riyə ilə birlikdə yaşayan Zübeydə xanımın xəstəliyi ağırlaşmışdı. Qismən iflic keçirmiş qadının revmatizm ağrıları da artdığı üçün onu İzmirə gedib bir müddət orada qalması məqsədilə dilə tutublar. Bu səyahətin digər səbəbi də Mustafa Kamalın evlənmək istədiyi Lətifə xanımı Zübeydə xanımla tanış etməkdi.
İzmirdə xəstəliyi daha da artan Zübeydə xanım 15 yanvar 1923-cü ildə – 66 yaşında vəfat edib. Qazi Mustafa Kamal Paşa anasının ölüm xəbərini elə həmin gün Eskişəhərdə almışdı. Gün çıxma-mış yavəri çavuş Əlini çağırıb: “Bir xəbər varmı?” – soruşub, sonra da: “Şifrə gəldi, amma açılmayıb”, – deyə cavab verən Əli çavuşa kədərlə baxan Mustafa Kamal Paşa: “Anamın öldüyünü bilirəm”, – demişdi: “Bir yuxu gördüm, yaşıl tarlalarda anamla dolaşırdım. Birdən fırtına qopdu, anamı alıb apardı”. Deşifrə edilmiş teleqram əlinə verildiyi zaman oxuyub gözlərini yummuş, bir an düşünmüş və “İzmirə getmirik. Qatarı İzmitə istiqamətləndirsinlər”62, – demişdi. Eyni gündə İzmirdəki baş yavər Salih Bozoka teleqram göndərmişdi: “Verdiyiniz xəbər məni çox mütəəssir etdi. Mərhumənin dəfn mərasimini münasib tərzdə keçirin. Allah millə-timizə ömür və salamatlıq versin”.
Təxminən 12-13 gün müxtəlif yerləri dolaşan, proqramına uy-ğun olaraq dövlət işlərini yerinə yetirən Mistafa Kamal Paşa 27 yan-var, 1923-cü ildə Manisa üzərindən İzmir-Karşıyaka stansiyasına gəlmişdi. Yanında ordu komandirləri, nazirlər, millət vəkilləri və ya-vəri var idi.
İzmir valisi Əbdülxaliq Renda, korpus komandiri Fəxrəddin Al-tay və baş yavər Salih Bozok onu qarşılayanlar arasında idi. Yenə də stansiyaya çoxlu adam toplaşmışdı. Çiçəklərlə bəzədilmiş avtomobil onu gözləyirdi. Sağlığında ziyarət etdiyi kimi, yenə də əvvəlcə anasına baş çəkdi. Həmin gün anasının məzarı önündə duyğulu və mənalı bir nitq söylədi. Onu yetişdirən, milli mücadilə illərində hər zaman yanında olan anasının çəkdiyi əziyyətləri, fədakarlığını xatırlatdı. Ona görə çəkdiyi əzabları, əziyyəti dilə gətirərkən anasının qədrini bildiyini də dilə gətirmiş oldu.
Mustafa Kamal həmin gün dərin həyəcan içərisində idi. Ən səmimi, ən duyğulu nitqini məhz anasının məzarı üstündə, məhz həmin gün söylədi. Çıxışında qısaca anasının sıxıntılarından bəhs edən Mustafa Kamal Paşa bunları demişdi: “Şübhəsiz, anamın vəfatından mütəəssirəm. Lakin bu təəssüfümü aradan qaldıran, mənə təsəlli verən bir məsələ var: o da anamın vətənini məhv edən və xarabalığa çevirən quruluşun çökdürüldüyünü görməkdir. Anam torpağın altındadır, lakin millətin hakimiyyəti gərək əbədi olsun. Mənə təsəlli verən ən böyük qüvvə budur. Bəli, milli hakimiyyət mütləq davam edəcək. Anamın və bütün əcdadlarımızın ruhuna borclu olduğumu, vicdan andını təkrar edirəm. Anamın məzarı önündə, Allahın hüzurunda and içir və əhd edirəm: bu qədər qan tökərək millətin qurduğu, seçdiyi hakimiyyətin mühafizə və müdafiəsi üçün, lazım gələrsə, anamın yanına getməkdə əsla tərəddüd etməyəcəyəm. Milli hakimiyyət uğrunda canımı vermək mənim üçün vicdan və namus borcu olsun”63.
“Fəzilətinə və yüksək qadınlığına inandığım anam və bacım in-qilab işlərində mənə güvənib, xidmət ediblər”, – deyərək Zübeydə xanıma olan bağlılığını ifadə edən Mustafa Kamal Paşanın anasının sevdiyi bir mahnını eşitdiyi zaman həmişə gözləri yaşararmış. Hər səhər oyandığında ziyarət üçün anasına xəbər göndərər, icazə istərmiş. Zübeydə xanım da eyni şəkildə hazırlıq gördükdən sonra oğlunu qəbul edərmiş. Bu görüşlərdə Mustafa Kamal Paşa anasının əlini öpər, onun xeyir-duasını alar, bir müddət söhbət edərdi.
Zübeydə xanım oğluna: “Mustafam”, “Sarı Mustafam”, – deyə xitab edər, çox zaman bunu da az hesab edib: “Paşam” və ya “Sarı Paşam”, – deyə, əlavə edərdi.
Atatürkün həyatının böyük bir hissəsində yanında olan yavər-lərindən Cavad Abbas Gürərin “Atatürkün çox sevdiyi, saydığı anası ilə tərbiyə və zəka baxımından vəziyyətləri”ni anlatdığı bu sözlər bir milli qəhrəmanı dünyaya gətirən, tərbiyə edən türk ana-sının tərbiyəsini, fəzilətlərini ortaya qoymaqdadır: “Zübeydə xanımın xarakterini, zəkasını və ətrafındakı insanlara qarşı davranışını izah etmək üçün uzun-uzadı yazmaq lazımdır. Yalnız anası olduğuma görə deyil, eyni zamanda, ağır, ciddi, hədsiz də-rəcədə ağıllı böyük türk qadını olduğuna görə onu ziyarət etmək Atatürkün qarşısında vəzifə idi. Bu ziyarətlər əvvəlcədən xəbər ve-rilərək baş tuturdu. Çünki ana ilə oğul hazırlaşmadan bir-biriləri ilə görüşməzdilər. Aralarındakı münasibətlərin əsas qaydası ziyarətçi qismində daim Atatürkün olmasıydı. Əbədi Şef səhər oyanar-oyanmaz – əgər o gün anasını görəcəksə – kimisə göndərib ondan icazə aldırar, sonra böyük bir mərasimdə iştirak edəcəkmiş kimi hazırlaşmağa başlardı… Zübeydə xanım da xəstə yatağında olsa belə, Atatürkü qəbul etmək üçün diqqətlə hazırlıq görərdi. Saçlarını da-radar, işləməli baş örtüsünü örtər, makedoniyalı gəlinlərin zəngin cehizlərindən olan işləməli köynəyinin üstündən ipək əntarisini64 geyinər, istanbulsayağı rəngli maşlahı65 ilə qiyafətini tamam-ladıqdan sonra oğluna onu gözlədiyi xəbərini göndərərdi. Zübeydə xanım Atatürkə: “Mustafa”, – deyə, xitab edərdi. Uzun illərdi ki, bu böyük ailənin üzvlərinin rahatlıq, etimad və məhəbbət qazanmaq bacarığına alışmışdım. Bu görüşlərində əksər hallarda iştirak edirdim. Böyük, qiymətli övlad yetişdirmək bəxtiyarlığı ilə dəyərli, böyük anaya sahib olmaq qürurunu bir arada toplayan gözlərim se-vinirdi. Bəli, türk toplumu quruluşundakı tərbiyənin və o tərbiyənin təməllərinin nə qədər dərin, köklü olduğu, nə qədər sadə, nə qədər ciddi, nə qədər səmimi olduğunun canlı nümunələrini gördükcə duyğulanır, özümü xoşbəxt hiss edirdim… Bu ana oğluna vətən, millət sevgisini hələ beşikdəykən oxuduğu laylalarla aşılayıb, onu hər çağında duyğularla böyüdüb, təhsilə yönləndirib, elm və mədəniyyət öyrədib. Yetişən, öz məqamını tapan xilaskar oğlunu məhz o Mustafa Kamal kimi yaratmışdı”66.
IV. Əli Rza Əfəndi və Zübeydə xanımın evliliyi
Əli Rza Əfəndi ilə Zübeydə xanım 1870 və ya 1871-ci ildə ev-lənmişdilər. Məqbulə xanımın xatirələrinə görə, evləndiyi zaman 13-14 yaşında olan Zübeydə xanım gözəl qızmış: “Anamın gəncliyi gözümün önündədir. Hündürboy, incə bədən quruluşlu, qızılısaçlı, yaşılgözlü