* *
“Kitabi-Dədə Qorqud” çox qədim tarixlərdə köçəri həyat yaşamış oğuzların milli həyatını anladan dastan xarakterli hekayələrdən (boylardan) meydana gəlib. Bu hekayələr oğuzun kəramət sahibi, müdrik ozan Dədə Qorqudun dilindən nəzm və nəsr şəklində anladılıb. Kitabda danışılan hadisələr, müsəlman oğuzlarla onların şimal qonşuları xristian qıpçaqlar və oğuz bəyləri arasında meydana gələn müxtəlif qarşıdurmalardan ibarətdir. Türküstandan Anadoluya, Mardin, Amid (Diyarbəkir), Ərzurum, Bayburt və Trabzondan Axıska, Gəncə və Dəmirqapıya qədər, Şərqi Anadolu, Azərbaycan bölgələrində baş verən hadisələr çox rəngli üslubla çatdırılıb.
* * *
Yerli və əcnəbi elm adamları “Kitabi-Dədə Qorqud”un türk mədəniyyətinin, şəksiz, şah əsəri olması məsələsində yekdil fikirdədirlər. Bununla bağlı tanınmış alimlərin fikirlərindən bir neçə örnək göstərək:
Əbdülqədir İnan: “Dədə Qorqud yalnız oğuz türklərinin deyil, bəlkə, bütün türk qövmlərinin çox qədim zamanlara, əfsanəvi dövrlərə aid ümumi qəhrəmanıdır. Dədə Qorqud həqiqi türk ruhunun, türk ənənələrinin daşıyıcısıdır. Onu öyrənmək milli, mədəni dəyərin qorunması üçün məlhəmdir. Qərbin ən yüksək mədəniyyətinə malik olan almanlar, bütün milli-mədəni, alman ruhunu inikas etdirən dastanlarını, başlıca folklor nümunələrini tanıyırlar. Ruslarda da folklor və milli dastanlarına verilən önəm almanlardakı qədər güclüdür”.
Pertev Naili Boratav: “Dədə Qorqud mətnləri uşaqlarımızın, gənclərimizin dil və estetik zövqlərini zənginləşdirəcək, tarixdə mühüm rol oynamış türk qövmünün ənənələri, inancları, dünyagörüşləriylə canlı tablosunu verə biləcək gücdədir. Saf və səmimi kəlmələri; xalq dili, yerli, milli deyimləri; milli zövqümüzü, milli əxlaqımızı, milli tariximizi aydınladan bir sıra özəllikləri; nəhayət, nəsr dilini yarımənzum “tərənnüm dili” halına gətirən xarüqüladə gözəl daxili qafiyələri ilə Dədə Qorqud boyları folklor möcüzələrimizdəndir.
M.Şakir Ülkütaşır “Kitabi-Dədə Qorqud”a daha böyük dəyər biçib: “Deyə bilərəm ki, Dədə Qorqud milli vicdanıma xitab edən türk mövlududur. Yaxud türkün milli, toplumun vicdanında yer alacaq ən həqiqi mövludu “Kitabi-Dədə Qorqud” olmalıdır”.
Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”u nəşr edən Fərhad Zeynalov ilə Samət Əlizadə, kitabın ön sözündə yazdıqları “Tükənməz xəzinə” başlıqlı yazıya bu cümlələrlə başlayıblar: “Türkdilli xalqların ədəbiyyat tarixində səsi uzaq əsrlərdən gələn, gur işığı ilə tarixləri yarıb keçən məğlubedilməz kitab var: “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bu adla yaddaşımıza həkk olunmuş qədim oğuz dastanları, həqiqətən də, bir çox türk xalqlarının yaratdığı milli mədəniyyətin ən zəngin, ən ulu qaynaqlarındandır. “Kitabi-Dədə Qorqud” çiçəkləri solmaq bilməyən, əbədi təravətli qalan, zaman-zaman nəsilləri heyran buraxan sənət gülşənidir.”
Məhərrəm Yetkin “1000 əsas əsər” seriyasının bir nömrəli kitabı olaraq 1969-cu ildə çapdan çıxan kitabına yazdığı ön sözə bu ifadələrlə başlayıb: “Türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük alimi professor Fuad Köprülünün dərslərində söylədiyi bir söz var: “Bütün türk ədəbiyyatını tərəzinin bir, “Kitabi-Dədə Qorqud”u digər gözünə qoysanız, yenə “Kitabi-Dədə Qorqud”öz ağırlığını qoruyub saxlayacaq”. Eyni yazıda “Kitabi-Dədə Qorqud”u türk ədəbiyyatının, türk mədəniyyətinin əlçatmaz şah əsəri olaraq xarakterizə edən Yetkin daha sonra qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” türk uşaqlarının ruh və düşüncəsini təkbaşına sağlam tutacaq qüdrətdə, xarakterdə olan əsərdir. Bu kitabı oxuyan və həzm edən bir türkün yolunu asanlıqla çaşmayacağını əminliklə demək mümkündür”.
Kitabın ilk nəşrini həyata keçirən kilisli müəllim Rıfat bəy, dastanlarda işlənən mövzuların igidlik, əxlaq, ailə sevgisi və türkləri övlad yetişdirməyə təşviq etmək kimi ümumi xüsusiyyətlərinə diqqət çəkib.
Bu xüsusdakı fikirləri fövqəladə əhəmiyyətə malik olduğundan qeyd etməkdə fayda var: “Hər türkü qəhrəman etmək üçün bir çox qiymətli misallar gətirilib. Kitab bu nöqtədə hətta bəzi qəhrəmanlıq dastanlarının fövqündə də dayanır. Bu səbəbdən kitaba “Qəhrəmanlar kitabı”, yaxud “Qəhrəmanlıq kitabı” da demək olar. Bəli, hər türk üçün qəhrəmanlığı məqsəd bilmək və qəhrəman olmağa çalışmaq bir vəzifədir. Türk elə düşüncə ilə yetişməlidir ki, qurda rast gəlsəm, ağzını cıraram, qarşıma aslan çıxsa, bir yumruqla başını əzərəm deməlidir. Kitab igidliyi yalnız ərlərdə deyil, qadınlarda da axtarır. Qəhrəman dəliqanlı qəhrəman qız axtarır; qəhrəman qız özünə qəhrəman ər, ömür yoldaşı axtarır.
İkincisi, əxlaqdır. Kitabın içində əxlaqa zidd nəsə yoxdur. Kitabda hər eşq sonda evliliklə nəticələnir.
Üçüncüsü, ailədaxili məhəbbətdir. Kitab ailə fərdlərini bir-birinə bağlayır, köməyə qoşdurur; ərinə fəlakət üz verən zaman qadın qılınc qurşanır, ərinin köməyinə yetir. Hər qadın ərini sevir. Onun yolunda özünü fəda etmək istəyir.
Dördüncüsü, türkləri övlad yetişdirməyə sövq edir. Sonsuzlar uşaqları olan qədər hörmət görmür”.
Çağdaş elm adamlarından Əhməd B.Ərcilasun: “Heç şübhəsiz, Dədə Qorqud mirası bütün türk dünyasında gələcək nəsilləri də yetişdirməyə davam edəcək”, – deyərkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un əbədiliyinə işarə edib.
* * *
Alimlər arasında mübahisə predmetlərindən ən əhəmiyyətlisi, hər halda, Dədə Qorqud dastanlarına mövzu olan hadisələrin yaşandığı coğrafiya və tarixin bəhsidir. Bəri başdan bildirək ki, bu mövzuda heç bir alim qəti dəlillər ortaya qoya, çoxu isə bu məsələdə söz söyləməyə belə cəsarət edə bilməyib. Bu mövzuda, əsasən, iki tezis var: birincisi, bu kitabda danışılan hadisələrin türklər Anadoluya gəlməzdən əvvəl Türküstanda baş verdiyinə, Anadolu ərazisində söylənilib yazıya alınarkən yeni coğrafi adlardan istifadə olduğuna dair fikirdir. İkincisi isə bu dastandakı hadisələrin məkanının Şərqi Anadolu və Azərbaycan olduğu fikrini irəli sürən tezisdir.
Birinci tezislə əlaqədar ciddi məqalə yazan Faruk Sümər fikirlərini belə ifadə edib: “Oğuzların Şərqi Anadolu, eləcə də Azərbaycandakı mövcudluğunun, fəaliyyətlərinin əksləri olmayıb, çox qədim zamanlarda (IX-XI əsr) Türküstanda Sırdəryanın şimalında olan yurdlarındakı yaşayış və sərgüzəştləri ilə əlaqəli xatirələrdən başqa nəsə deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kafirlərin XI əsrdə hələ İslam dinini qəbul etməmiş qanqlı-qıpçaq türk qövmü qəsd edilmiş ola bilər. Qanqlı-qıpçaq əmirləri arasında “məlik” ünvan olaraq qəbul edilirdi. Bu qanqlı-qıpçaqlar oğuzların Sırdərya (Seyhun) ətrafında məskunlaşdıqları zamanlarda onların şimal qonşuları olub hələ müsəlmanlığı qəbul etməmişdilər”.
Şamil Cəmşid Dədə Qorqud dastanlarının təşəkkül sahəsi və dili haqqındakı fikirləri ilə bağlı Faruk Süməri tənqid edib. “Kitabi-Dədə Qorqud”un coğrafiyası