də bilinməkdədir: Trabzon, Bayburt, Tatyan/Dadyan, Axıska, Amid, Mardin, Sürməli, Gürcüstan, Bərdə, Gəncə, Dəmirqapı… Bu adlar bizə Dədə Qorqud coğrafiyasıyla bağlı daha diqqətçəkən, aydın, açıq məkanla bağlı məlumatlar verməyə kömək edir.
* * *
“Dədə Qorqud kitabı”nda yer alan dastanlar əsrlər boyu ozanlar tərəfindən söylənilib, naməlum tarixdə yazıya köçürülüb və bu yazılı nüsxədən ehtimalla XV əsrdə çıxarılan surəti günümüzə qədər gəlib çıxıb.
Kitabın iki nüsxəsi var: Bunlardan biri Almaniyanın Drezden şəhərində, digəri Vatikandadır. Əlimizdəki kitabın əsasını təşkil edən Drezden nüsxəsi hər səhifədə 13 sətir olmaqla, bütövlükdə 303 səhifədən ibarətdir. Bu nüsxədə hərəkəsiz əski (ərəb) yazıyla yazılmış və hər biri boy olaraq adlandırılmış 12 dastan – hekayə yer alıb. Vatikan nüsxəsində hərəkəli olaraq yazılmış 6 dastan – hekayə var. Hər iki nüsxə, müxtəlif tarixlərdə müqayisəli olaraq nəşr edilib.
Fuad Köprülü kitabla əlaqədar bu məlumatları verir: “Bu gün “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə əlimizdə olan məşhur əsər əsl “Oğuznamə”nin hamısı olmasa belə, çox mühüm və əsas hissəsi olduğu hər cür şübhədən xalidir. “Dədə Qorqud” adlı oğuz igidlərinin qəhrəmanlıq məcmuəsi əslən Səlcuq xanədanından olan Əbubəkr Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin gördüyü (1310) “Oğuznamə”dən başqası deyil. Yunusdan öncəki Anadolu həyatında bu qəhrəmanlıq dastanları xalq arasında çox məşhur idi; ozanlar əllərində qopuzla onları tərənnüm edərdilər”.
Süleyman Əliyarov iki yazılı nüsxəyə işarə edərkən belə deyib: “Drezden və Vatikan əlyazmalarının biri digərindən deyil, özlərindən əvvəlki bir və ya ayrı-ayrı nüsxələrdən surəti çıxarılıb”.
Faruk Sümər “Oğuzlar” əsərində Dədə Qorqud dastanlarının XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yazılmış olduğunu qeyd edir. Bir az aşağıda da: “Bu dastanlar XVI əsrdə Ərzurumda, Şimali Azərbaycanda və ya Şirvanda yazılmış ola bilər” – deyir. Eyni yazının davamında: “Ərzurum-Bayburt bölgəsində yazılmış olduğu qənaətindəyik”, – deyə vurğulayır.
Əbdülqadir İnan: “Belə aydın olur ki, kitab Şərqi Anadoluda XIV-XV əsrlərdə köçüb gələn ənənəçi oğuz boyunda oxuma-yazma bilən ozan tərəfindən aşkar edilmiş ola bilər”, – deyib.
Dədə Qorqud dastanlarının tarixi və coğrafiyasıyla əlaqədar çox qiymətli araşdırmaları olan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu bu kitabın: “Teymurun qərbə yürüş etdiyi sıralarda – 1393-1400-cü illər arasında Qarsdan köçən və Amasiyaya, Sivasa gələn türkmən ozanlarının dilindən yazıldığı və osmanlıların öyüldüyü” fikirindədir.
* * *
Dədə Qorqud türkcəsi üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb, əsərin dilinin qədim Anadolu türkcəsinin də izlərini daşıyan Azərbaycan türkcəsiylə yazıya köçürüldüyü ifadə edilib. Ancaq burada bu məqama işarə etmək istəyirik ki, bu kitabda keçən bəzi sözlər, bu gün Axıska-Posof-Artvin ləhcəsində canlı olaraq yaşamaqdadır. Bir neçə sözü nümunə göstərə bilərik: “Ayaqyolu” (tualet), “ekmək” (çörək, yemək), “bunda” (burada), “dal” (çiyin, arxa), “dayaq” (dəstək, söykənəcək), “dəyənək” (dəyənək), “dişi əhli/dişehli” (qadın), “kaçan/haçan” (necə, nə zamankı), “qarovul” (gözətçi), “qaşqa” (alnı ağ heyvan), “kolan” (yəhəri atın qarnından bağlayan qayış), “quşqun” (yəhəri atın quyruğu altından bağlayan qayış), “qulun” (atın balası), “külək” (taxta vedrə), “anan atan” (ananın atanın), “köçmax” (qızın evlənməsi), “manramaq/manqırmaq” (camış böyürtüsü), “nökər” (xidmətçi), “ötəkigün/ötəgün” (dünən), “panbuk” (pambıq), “yorğa” (rəvan)…
Bununla bağlı bu qeydi də əlavə etmək istəyərik: Dədə Qorqud kitabında sıx şəkildə işlədilən “ağban ev” (nizamlı və bəzəkli ev) sözünün əksi olaraq Axıska, Posof və Artvin bölgəsində, üç tərəfi divar olub üstüörtülü, əsasən, çöl alətlərinin qoyulduğu məkana (anbar) “qaraban” deyilməsini də anlamlı hesab edirik.
Kitabda nəzm qismlərinin əvvəlində “soylama/söyləmə” ifadəsi yer alıb. “Soylama” “təsvir etmək, bir şeyi ətraflı izah etmək” mənasındadır. Fəxrəddin Kırzıoğlu da: “Soylama” insan, heyvan və ya cansızların soyunu-kökünü, xüsusiyyətlərini izah edən nəzm şəklinə verilən addır” – deyir. Daha sonralar bunun yerini “deyiş” ifadəsi alıb.
* * *
Osmanlı sultanı III Murad zamanında Qafqazı fəth edən Osmanlı ordusunun baş komandanı Özdəmiroğlu Osman Paşadır. Onun 1578-ci ildə Şərq yürüşü zamanı fəthlərindən bəhs edən Vyana kitabxanasındakı “Tarixi Osman Paşa” adlı əlyazmanın mikrofilmi tərəfimizdən gətirdilib və yeni əlifba ilə nəşr olunub. “Dədə Qorqud kitabı”nda adı çəkilən Dəmirqapı Dərbənd 1578-ci il səfərinin son mənzilidir. “Tarixi Osman Paşa”da Dəmirqapıdakı müqəddəs məqamlardan bəhs olunur: “üçlər və qırxlar məqamı var. Ulu ziyarətgahdır. Əbu Hənifə Həzrətlərinin məqamı var. Pir Mağar Sultan və Pir Baba Sultan deyilənə görə, iki əsl müqəddəsdir. Mövqeləri və ziyarətgahları var”. Burada adı çəkilən Pir Baba Sultanın Dədə Qorqud olduğu, türbənin birinin də ona aidliyinə dair rəvayətlər dolaşır.
Övliya Çələbi məşhur “Səyahətnamə”sində “Ziyarətgahi-Dəmirqapı” başlığı altında “Ziyarətgahi-Cəbəli Ərbəin, yəni qırxlar məqamı, qırx qəbiri-əzm olub ziyarətgahi-ənamdır. Ziyarətgahi-Dədə-Horhut ulu sultandır. Şirvanlılar bu sultana inanırlar” – yazarkən, hər halda, eyni yerə işarə edib.
Bu məlumatlar işığında “Dədə Qorqud kitabı”nın üz qabığında yer alan “Osman Paşanın ölüm tarixi 993” (1585) ibarəsini necə şərh edə bilərik? Kitabın üz qabığına onun ölüm tarixinin yazılması xüsusi diqqətəlayiq məqamdır.
Azərbaycanlı alim Şamil Cəmşid “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsi 1578-1585-ci illərdə Azərbaycana hakim olan Osman Paşanın xəzinəsi ilə birlikdə Türkiyəyə aparılıb. XVII əsrdə Azərbaycanı gəzmiş səyyahlar Dədə Qorqudun Dərbənd şəhərində Qırxlar qəbiristanlığında qəbrini gördüklərini geniş təfsilatıyla yazırlar. Bu, hazırda Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmaları Fondunda saxlanılan bir çox nüsxə “Dərbəndnamə” əlyazmalarında da yazılıb”, – deyə vurğulayır.
Şərqi Anadoluda və Qafqazda Dədə Qorqudla əlaqədar qəbir, yaxud ziyarətgahların olduğu artıq təsdiqini tapıb. Bunun kimi Türküstanda Sırdərya çayı kənarında da Qorqud Dədənin qəbri olduğuna dair rəvayətlər var. Bu qeydlər bizə Dədə Qorqudun bütün türk dünyasının ortaq dəyəri olduğunu bir daha göstərir.
* * *
1815-ci ildə işıq üzü görən “Kitabi-Dədə Qorqud” o tarixdən yüz il sonra Türkiyədə çap olunub, Türkiyədən xaricdə də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb və başqa dillərə tərcümə edilib.
“Kitabi-Dədə Qorqud” yurdumuzda ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy (1876-1963) tərəfindən