həddə yaxınlaşır. Təəssüf ki, Betson hər iki qrupun dişilərə qarşı cinsi müna-sibəti məsələsi ilə məşğul olmamışdır, çünki o bu halları fasiləsizliyin yox olduğu variyasiyalara örnək olaraq gös-tərir. Buna görə də dişilər arasında da müxtəlif formalı dişilərlə müxtəlif cinsiyyət yaxınlığı olan oxşar iki qrupun olub-olmadığı aydın olmur. Bu səbəbdən də göstərilmiş müşahidələr cinsi cazibə qanunu üçün fizioloji dəlil kimi deyil, yalnız cinsi cazibə qanununun təsdiqi üçün, həqiqə-tən, çox dəyərli olan heteroziqotluğun morfoloji paralelləri kimi tətbiq oluna bilər.
Axı, ola bilər ki, heteroziqot bitkilər göstərilmiş for-mulun bütün canlı varlıqlar üçün ümumi dəyərliliyi haq-qında fikrin tam təsdiqidir. Darvin işarə etmiş, bundan sonra əksər tədqiqatçılar elə oxşar tərzdə təsdiq etmişlər ki, heteroziqot bitkilərdə mayalanma yalnız o zaman baş tut-ma ehtimallı, bəzən isə ümumiyyətlə, mümkündür ki, makroziqot, yəni alçaq tozluqlu çiçəyin mayalandıran toz-cuqları uzun erkəkcik telli digər fərdin mikroziqot lüləyi-nin üzərinə köçürülmüş olsun və ya mikroziqot çiçəyin uca tozluqlarından çıxan tozcuqlar digər bitkinin qısa erkəkcik telləri olan mikroziqot lüləyinin üzərinə düşmüş olsun. Beləliklə, çiçəyin dişiciyi nə qədər uzundursa, yəni onun qadın orqanı nə qədər yaxşı inkişaf etmişsə, mayalanma-nın baş tutmalı olduğu digər çiçəkdəki kişi orqanı, yəni erkəkcik bir o qədər də uzun və dişicik bir o qədər qısa ol-malıdır, onun uzunluğu qadınlıq dərəcəsini göstərir. Dişi-ciklər üçqat ölçülüdürsə, orada mayalanma elə həmin qay-da ilə o halda ən yaxşı gedə bilər ki, çiçək tozcuqları hün-dürlüyü digər çiçəyin tozluğuna uyğun gələn lüləyin üzə-rinə köçürülmüş olsun. Əgər bu qaydaya riayət etməyib uyğun gəlməyən tozcuqla süni mayalanma aparsaq, onda belə prosedura, ümumiyyətlə, hər hansı bir nəticə verərsə, demək olar ki, həmişə xəstə, zəif, cırtdan və müxtəlif növ hibridlərə bənzəyən fövqəladə dölsüz törəmələr alınır.
Heteroziqotluq haqqında yazmış müəlliflər, hər yer-də göründüyü kimi, mayalanmadakı rəngarəng müna-sibətlərin adi izahı ilə kifayətlənmirlər. Bu açıqlama gös-tərir ki, bitkiləri dolanan həşəratlar eyni yüksəklikdə da-yanan cinsiyyət orqanlarına bədənlərinin eyni hissələri ilə toxunaraq bu qəribə effekti yaradırlar. Lakin Darvin özü etiraf etmişdir ki, arılar öz üzərlərində bədənin hər bir his-səsinin üzərindəki tozcuqları daşıyırlar. Beləliklə, iki ya-xud üç nəsil tozcuqlarla mayalanma zamanı qadın or-qanlarının təsir üsulu əvvəllər olduğu kimi anlaşılmamış qalır. Buna bənzər izahlar nə qədər cəlbedici, nə qədər se-hirli olsalar da hər halda bir az səthidirlər, çünki onlarla hər şey izah olunursa onda nə üçün uyğun olmayan toz-cuqla süni mayalanma, başqa deyimlə, “qeyri-qanuni ma-yalanma” belə pis nəticələrə gətirib çıxarır? Deməli, yalnız “qanuni” tozcuqla müstəsna təmas lüləkdə yalnız bu toz-cuğu qəbul etmək vərdişi yaratmalı idi, ancaq mən Darvi-nin özünü şahid gətirə bilərəm ki, başqa cinsdən olan toz-cuqla təmas etməmək sırf illüziyadır, belə ki, bu zaman sanki nikah vasitəçisi kimi xidmət göstərən həşəratlar ger-çəkdə fərq qoymadan cütləşməyə yardım edirlər.
Buna görə də bu xüsusi seçici xüsusiyyətin əsasının daha dərində – çiçəklərin özündə olması barədə fərziyyə daha inandırıcı görünür. Burada məsələ, bəlkə də, insan-da olduğunun eynidir, yəni cinsi cazibə o hallarda daha güclüdür ki, bir fərddə olan K, digər fərddə olan Q qədər-dir, bu da yenə də yalnız əvvəlki formulun başqa bir ifa-dəsidir. Belə bir açıqlamanın mümkünlüyü ehtimalı onun-la xüsusilə artır ki, erkəkciyi yüksək, dişicikləri isə qısa kişi çiçəklərdə çiçək tozcuqları uzun dişicikli daha qadın çiçə-yin homoloji hissələrində olduğundan daha iri, lülək əm-zikləri daha kiçik olur.
Buradan görünür ki, burada məsələ kişilik və qadınlı-ğın müxtəlif dərəcələrindən başqa bir şey də deyildir. Bu-rada ortaya qoyulmuş cinsi yaxınlıq qanunu bu fərziyyə ilə daha parlaq şəkildə təsdiq olunur, çünki məhz heyvanlar və bitkilər aləmində mayalanma o halda daha uğurlu olur ki, valideynlər bir-birilə daha böyük cinsi qohumluğa ma-lik olsunlar (buna az sonra bir də qayıdacağıq).
Heyvanlar aləmində bu qanunun çox böyük bir əhə-miyyətə malik olmasının yüksək ehtimalı “əks cinsi mey-lin” tədqiqi zamanı göstəriləcəkdir. Burada mən diqqəti ona cəlb etmək istəyirəm ki, xırda, zülalla zəngin və o qə-dər də tənbəl olmayan yumurtaların daha yavaş hərəkət edən və həcmli zoospermaları cəlb etməsi ilə yanaşı bö-yük, az hərəkətli yumurta hüceyrələrin daha canlı və zərif spermatozoidlərə daha güclü cəlbedici təsir göstərməsi-nin tədqiq olunması nə qədər maraqlı olardı. Cinsiyyəti təyin edən amillər haqqındakı kiçik tədqiqində L.Veyl gü-man edir ki, bəlkə də, burada əslində onyuqasiya edən iki hüceyrənin hərəkət, yaxud kinetik enerjilərinin qiymətləri arasındakı nisbət özünü büruzə verir. Doğrudur, bunu müəyyən etmək çox çətindir, bu vaxta qədər bir dəfə də olsun müəyyən edilməmişdir ki, birləşən hər iki hüceyrə maye mühitdə sürtünmə və axının göstərdiyi təsiri çıx-maqla bir-birinə hərəkəti sürətləndirən təsir göstərir ya-xud əvvəlki sürətlə hərəkət edirlər? Burada bəzi digər su-allar da qoymaq lazım idi.
Artıq öncədən göstərildiyi kimi, insanlar arasında (eləcə də, yəqin ki, heyvanlar arasında da) göstərilmiş cin-si cazibə qanunu yeganə deyildir. Əgər bu belə olmuş ol-saydı onda onun bu vaxta qədər nə üçün kəşf olunmadığı tamamilə anlaşılmaz qalardı. Məhz ona görə ki, burada çoxlu digər amillərin rolu var və qanunların sayı xeyli də-rəcədə artmalıdır. Bax elə buna görə dəfolunmaz cinsi ca-zibə halları bu qədər azdır. Mən burada bu qanunlardan danışmayacağam, çünki buraya aid tədqiqlər hələ başa çat-mamışdır, amma sadəcə əyanilik xatirinə riyazi emala asan tabe olmayan bir sonrakı amilə işarə edəcəyəm.
İşarə edəcəyim hallar ayrı-ayrılıqda kifayət qədər mə-lumdur. İyirmi yaşa qədərki gənclik dövrünü yaşayan ki-şini adətən özündən yaşca çox böyük – yaşı 35-dən az ol-mayan qadınlar cəlb edir. Yetkinləşdikcə o daha gənc qa-dınları sevməyə başlayır. Eyni ilə bunun kimi gənc yeni-yetmə qızlar gənclərə nisbətən yaşlı kişilərə üstünlük ve-rirlər ki, daha sonra çox vaxt ərlərinə oğlanlarla xəyanət et-sinlər. Bu halların kökü onlara bir lətifədə göstərildiyindən daha dərində olmalıdır.
Bu əsərin tək bir qanunla məhdudlaşması zərurət ol-sa da həqiqət naminə onu ən yaxşı şəkildə formalaşdırma-ğa çalışaq ki, heç bir yalançı sadələşdirməyə yol verilmə-sin. Hətta burada rolu olan bütün amilləri və şübhə altında olan qanunları müstəqil kəmiyyətlər kimi gətirmədən mü-tənasiblik amilini tətbiq etməklə böyük bir dəqiqilik əldə etmiş olacağıq.
Birinci formul yalnız ideal qüvvənin cinsi cazibəsinin bütün bircinsli hallarının “iqtisadi” açıqlamasıdır, çünki cinsi münasibət, ümumiyyətlə, bu qanunla müəyyən olu-na bilər. İndi biz istəyirik ki, hər bir təsəvvür olunan hal-da cinsi qohumluq üçün ifadə verək. Elə bir ifadə ki həm də özünün qeyri-müəyyən forması sayəsində eyni zaman-da eyni bir cinsin müxtəlif növündən olan iki varlığın mü-nasibətlərinin ümumi təsvirini verə bilsin.
Onların qarşılıqlı cazibəsinin gücü belə ifadə olunur:
KA = –xf(t)–(II),
Burada