ijodiy faolligi va mustaqilligini, uning iqtidorini hamda ilg‘or pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishini ko‘rsatgan taqdirdagina to‘liq qiymatga ega bo‘ladi.
Shuningdek, o‘quvchilarning umumiy miqdori, uning o‘sishi yoki kamayishiga sabablari tavsifi, o‘quvchilarning fanlar bo‘yicha o‘zlashtirish darajasiga, sinfdan qolishning oldini olish, rag‘batlantirish va jazolash choralari turlariga, maktabning moddiy bazasiga e’tibor beriladi.
Bolalar ijodini o‘rganish metodi – maktab o‘quvchilari ijodini hamda ularning turli-tuman ishlarini o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy qobiliyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinch- kovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turadi. Pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va omillarini chuqur bilishga hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishninig to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib berishga qaratilgan.
Statistik ma’lumotlarni analiz va sintez qilish metodi – pedagogik tadqiqotning kerakli statistik ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan tizimli o‘rganish, mustaqil O‘zbekistonda fan, madaniyat, ta’lim-tarbiyaning taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shadi.
Xalq ta’limi sohasidagi, jumladan. ajratilgan mabiag‘iarning doimiy o‘sib borishi, darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ko‘rgazmali qurollar, o‘qituvchi kadrlar tayyorlash. maktab qurilishi, xo‘jalik shartnomalari va ulardan tushadigan mablag‘lar statistika usuli orqali aniqlanadi.
Anketalar metodi – o‘quvchilardan so‘rash usuli bo‘lib, u o‘quvchilar jamoasining bilimlari to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish, ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash hamda kasbga yo‘llashni belgilash uchun maxsus shaklda ishlangan bo‘lmog‘i lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga muvofiq savollar bo‘lib, ularning javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqishi ko‘zda tutiladi.
Yozma javoblarni ommaviy ravishda yig‘ib olish metodi anketa metodi deb ataladi. Anketalar ishlab chiqarish – murakkab ilmiy jarayon. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga, berilgan savollar shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liq bo‘ladi. Odatda, anketalar anketa ma’lumotlarini EHMni qo‘llab, matematik- statistik metodlar bilan ishlashga imkon beradigan qilib tuziladi. Hujjatlaming yetarli darajada aniqlik bilan shunday tahlil qilinishi pedagogik jamoalarning real faoliyatidagi bog‘lanishlar va bog‘liqliklami aniqlashga yordam beradi.
Hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari – hozirgi zamon ishlab chiqarishi, fan va texnikasining talab hamda manfaat- lari turmushda sinalgan texnika vositalari, hisoblash matematikasi va kibernitika usullari maktab ishida va pedagogikada qo‘llanishini talab qiladi. Pedagogik-kibernetika shakli bilim berish jarayonini o‘qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida shakli sifatida o‘ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avto‘latlashtirish o‘rtasida katta farq bor.
Pedagogik tadqiqotlarda kino, ovoz texnikasi, foto, televideniye singari texnika vositalaridan keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning bilish jarayonini faollashtirishga yordam beradi. Bolalar uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish omillarini hosil qiladi. Ko‘rsatilgan vositalarning har biri bolalarning yoshini hisobga olgan holda o‘quv fani va pedagogik jarayonni mukammallashtiradi.
Sotsiologik tadqiqot metodi – anketa savollari kiritiladi. Bundan maqsad talaba-yoshlarning kasb-hunarga bo‘lgan munosabatlarini, talabalar orasidagi do‘stlik munosabatlarini aniqlash, o‘zi ta’lim-tarbiya olayotgan oliy o‘quv yurtidagi shart-sharoitlarni bilish, yutuq va kamchiliklarni. yoshlar orasidagi munosabatlarni, dinga (xususan. tasavvufga) bo‘lgan qiziqishlarini aniqlash, talabalarning ma’naviy sifatlari darajasini, bilim olishga ishtiyoqi, adabiyotlar bilan ta’minlanganlik darajasi, ilmiy va kasbiy mahoratlarni oshirishdagi mashg‘ulotlar turi, stepindiyalar miqdori, ota-onalarning moddiy yordami, ularning ma’lumoti, ish joyi, talabalarning yashash joyi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda ta’sir etuvchi omillar, ularning onglilik darajasi jarayoni, ma’naviy sifatlar, komillikka erishish uchun tez- roq qutilish kerak bo‘lgan salbiy sifatlarni aniqlashdir.
Milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ro‘yobga chiqarish bosqichlarida yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda, ta’limning talab qilinadigan darajasi va sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror rivojlanish kafolatlarining ustuvorligi- ni ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish kabi masalalar pedagogik tadqiqotning asosini tashkil etadi.
Ma’lumki, har qanday ilmiy-tadqiqot ishida, avvalo, soha, yo‘nalish aniqlanishi va undagi muammo shakllanmog‘i lozim.
Muammo – bu ilmiy-tadqiqot ishidagi yechimi talab qilinadigan nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, u mavzuning dolzarbligi asosida ifoda qilinadi. Ular ilmiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-metodologik jihatdan tadqiq etiladigan masaladan iborat bo‘ladi.
Ilmiy-tadqiqot ishida muammo shunday jarayonki, u mavzu dolzarbligi va ishchi gipoteza asosida ifodalanadi va oxirgi yechimga yetib bormaguncha u haqda to‘liq bilimga ega bo‘la olmaymiz, ammo shuni bilamizki, u ilm-fan rivoji va jamiyat talabi bilan paydo bo‘ladi. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy: «Ilm-fan kishilarning hayotiy ehti- yojlarini qondirish zaruratidan paydo bo‘ladi», degan qimmatli fik- rini aytgan edi. Demak, ilmiy muammo sababsiz paydo bo‘lmaydi, ular doimo mavjud ilmiy salohiyat va ilmiy ishlanmalar asosida paydo bo‘ladi hamda muntazam ravishda takomillashib, rivojlanib boradi.
Ilmiy-tadqiqot ishi davomida muammoni to‘g‘ri qo‘yish va unga mos tadqiqot maqsadini aniqlash muhim bosqich hisoblana- di. Muammo qo‘yilishida mavjud bilimlar asosida maqsadga erisha
olmaslik bo‘lib, unda ilgarigi bilimlar asosida tubdan yangicha yon- dashuv, ya’ni yangi qonuniyatni ochish imkoni bilan bog‘liq ishchi farazni to‘g‘ri ifodalay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda, bu yangi bilim amalda jamiyatga zarur ekanligi faraz qilinadi.
Muammo qo‘yilishida quyidagicha bosqichlarga e’tibor berish lozim:
– muammoni izlash;
– xususiy muammoni qo‘yish (muammo yechimiga erishish uchun maqsadlar ketma-ketligini ifodalash);
– muammoni yechish.
Muammoni izlash. Ma’lumki, ilm-fan sohalari hamda tarmoqlari ko‘p, ularga mos muammolar ham yetarli. Ko‘pincha, ilmiy, ilmiy- metodologik, texnologik va texnikaviy muammolar ilmiy xodimlar va mutaxassislarga yaqqol sezilib turadi. Shu sababli ular muammoni izlashga katta mehnat sarf qilmaydilar.
Muammoni izlash va tanlashda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
– qo‘yilgan muammoni yechmasdan, belgilangan yo‘nalishda metodni, metodologiyani, texnologiyani va texnikani yanada rivojlantirish va takomillashtirish mumkinligiga ishchi farazni shakllantira olishlik;
– rejalashtirilgan tadqiqot ilm-fanga va ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga muayyan nima berishini aniqlash;
– rejalashtirilgan tadqiqot natijalari asosida olinadigan yangi qonuniyat nimasi bilan usul, vosita va ilm-fan hamda texnika-texnologiyalardagi oldin mavjudlaridan yangi va ko‘proq amaliy bahoga ega ekanligini aniqlash.
Xususiy muammolarni qo‘yish. Yuqorida qayd etilganidek, muammoni to‘g‘ri va aniq qo‘yish, tadqiqot maqsadi va vazifalarini to‘g‘ri aniqlash, tadqiqot ko‘lamini belgilash va ular asosida tadqiqot manbayini aniqlash ilmiy-tadqiqot ishining muhim bosqichlaridir. Bunda, ayniqsa, bosh muammoni to‘liq ifodalashga imkon beruvchi xususiy muammolar va ular ketma-ketligini hamda aloqadorlik qonuniyatlarini ilmiy talqin qila bilish ham ilmiy-tadqiqot ishini olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bunda quyidagi bosqichlarni, ya’ni xususiy muammolar va ular yechimlarini, bosh muammo yechimini topishdagi bosqichlarini qayd etish maqsadga muvofiq:
– tadqiqot manbayi faoliyat ko‘rsatishiga tegishli ko‘rsatkichlar, omillarni o‘rganib chiqish va ular orasidagi mavjud aloqadorlik qonunlarini o‘rganish hamda ko‘rsatkichlar ierarxiyasiga e’tibor berish va nihoyat ma’lumni noma’lumdan ajratish;
– muammoni