хатни ўқиб бердик. Хатни гулдурос қарсаклар билан кутиб олишди. Эсимда бор, қурилишга Москвадан Эйзенштейн билан Павленко келишган эди. Биз ўша ерда танишган эдик. Улар Катта Фарғона канали тўғрисида фильм яратишмоқчи эди. Мен ҳам достон ёзишни ният қилувдим, лекин уруш халақит берди…»
Уруш!
Уруш бошланган кунлари Ғафур ака Фарғонада эдилар. Лекин икки-уч кун ўтмасдан, «Қизил Ўзбекистон» саҳифаларида, Совинформбюронинг нотинч, таҳдидли хабарлари ёнида шоирнинг энг яхши шеърларидан бири «Кузатиш» эълон қилинади.
Бу шеър босилиб чиққан кунлари мен оёғимга игна кириб, қишлоқдан Тошкентга, операцияга келган эдим. У маҳалда мен ўн тўрт яшар бир ўспирин эдим, Тошкентни ҳам яхши билмасдим. Лекин эсимда: «Сельмаш» заводи касалхонасининг қошидаги чойхонада ўтирганимизда кимдир – «Қизил Ўзбекистон»ни очиб, Ғафур аканинг шу шеърини ўқиди. Чойхонада ўтирган чойхўрлар шеърни чуқур сукутга чўмиб эшитишди. Шеър ўқилиб бўлганда кўплар тескари ўгирилишиб, кўзёшларини артишди…
Ғафур аканинг архивида ўша оғир йиллардан эсдалик сифатида қолган суратлар кўп. Улар орасида шоирнинг Николай Погодин, Луговской, Якуб Колас ва бошқа кўп атоқли рус ёзувчилари билан тушган суратлари бор. Қирқ биринчи йилнинг оғир қиш кунлари Тошкентга бир гуруҳ москвалик ёзувчилар келган эди. Сал ўтмай, уларнинг кўплари фронтга кетишади. Лекин ўша совуқ қиш кунлари…
«Ўша совуқ қиш кунлари москвалик ёзувчилар кўпинча бизникига келишарди, – дейди Муҳаррам опа. – Ўтин йўқ. Ҳаммамиз танча атрофига ўтиришиб, кўрпа ёпиниб исинишардик. Адиблар жим ўтириб, радиодан Совинформбюронинг кечки ахборотини эшитишарди. Кейин бир-бирларининг гапини бўлиб, узоқ муҳокама қилишарди. Ундан кейин совуқ хоналарга чиқишиб, тонг отгунча ёзишарди. Ғафур акангиз ҳам кечаси билан ишлаб, эрталаб тонг отар-отмас ёзганларини газета ва радиоларга олиб кетардилар…»
Ҳа, Ғафур акани бутун жаҳонга машҳур қилган, миллион-миллион кишиларни титратган «Халқ отланди!», «Мен яҳудий», «Сен етим эмассан» шеърлари халқимизнинг бошига катта мусибат тушган ўша совуқ қиш кечалари, совуқ ижодхонада қайноқ қалб ва жўшқин туйғулар билан ёзилган.
Кўз олдимга қирқ биринчи йилнинг совуқ қиш кечалари, эгнида пўстин, хонада ўйчан айланиб юрган Ғафур ака келади.
Мен билган Ғафур ака ниҳоятда қувноқ, хушчақчақ бир одам эди. Лекин миллион-миллион кишиларнинг қалбига ларза солган, одамларнинг дилини ёруғ нур билан тўлдирган бу тиниқ шеърларни хушчақчақ бир ҳолатда ёзиб бўлмайди… Мана, Ғафур ака юришдан тўхтаб, қаламининг учини тишлаганича бир зум қоғозга тикилиб қолди, сўнг ўзини креслога ташлаб, лабларини тишлаганича тез ёза бошлади… йўқ, бу шунчаки бир расм эмас. Мен уруш йиллари олинган суратларининг бирида Ғафур акани – худди шу ҳолатда кўрдим.
Сал қисилган кўзларида чуқур хаёл, бир бет қоғозга тикилиб, қаламини тишлаб ўтирибди. Яна бир сурат: Ғафур ака, эгнида шинель, госпиталда ярадор аскарлар билан суҳбатлашмоқда. Учинчи сурат: шоир, қўлида