иборат иллатлари қалашиб ётган бўлмасин, ҳақиқий маърифат – оқартувчилик деб тасаввур қилинди. У эътиқод ва қарашларга оқартувчилик каби сингиди. Яна буни ҳам қарангки, бундан таажжублансангиз ҳам, феодализмдан қутулиш маърифатини озодлик деб англанди ва ўн йилларча ҳақиқий озодлик деб тушунтириб, уқтириб келинди. Бу озодликда ҳақиқий маънодаги миллий эрк, мустақиллик ва улар билан чамбарчас боғланган инсон ҳақ-ҳуқуқлари гарчи йўқ эди – лекин ҳар қалай эзилиб ётган халқ учун ва ҳар қалай озодлик эди. Асли ўзи озод бўлмаган зиёлилар ўзларини озод ҳис қилиб, ўз навбатида мазлум элларга озодлик тилар, уларни озодликка чақирардилар.
Феодализмдан қутулиш беҳад катта аҳамиятли ҳодиса бўлгани учун ҳозир зиёлиларнинг бу ҳиссиётлари ва даъваткорликка интилишларини тушуниш мумкин. Қутулиш орқали мазмунан янги ҳаётга кириб бориш ижтимоий ҳодисаси кўплаб зиёлиларни ўзига ром этди. Улар феодализмдан халос бўлиш маърифатига тамомила асир бўлдилар ва мафтунликларини ранг-баранг шаклларда жон-дилдан тўлиқиб-тошиб куйладилар.
Тенглик, адолат, озодлик олижаноб, инсониятга керакли ғоя. Лекин уни амалга ошириш учун синфий кураш йўли, аҳолининг бир қисмини кириш, таъқиб, тазйиқ, зўравонликлар йўли танлангани – ва бу жамият тараққиётининг бирдан-бир тўғри йўли деб англатишга ўринилгани ҳамма нарсаларни остин-устин қилиб юборди. Бунинг устига синфий кураш империячилик мақсадларини амалга ошириш учун ҳам қулай ниқоб ва усул бўлиб чиқди. Классик Европа фалсафаси талқинида социализм моҳият эътибори миллий озодлик билан чамбарчас ва унинг даракчиси эди. Лекин синфий кураш ва унга эргашиб келган империячилик мақсадлари миллий озодликни ҳам, уни орзу қилганларни ҳам батамом маҳв этди. Бу ваҳшат миллий ўлкаларда айниқса қўрқинч уйғотди.
XX аср бари миллий заминларда қўрқинчлар ичра ўтди.
Қўрқинч кўп зиёлиларнинг ҳаракатлари ва асарларига ўз соясини ташлади…
Ғафур Ғуломнинг жуда бой ижтимоий-илмий меросига тўғри баҳо бермоқ, унинг замирида – мундарижаси ва ғоялар оқимида нималар ҳукмрон куч бўлиб ётганлигини англамоқ учун албатта XX асрда кечган ижтимоийсиёсий жараёнларнинг бу хусусиятларини билмоқ ва тушунмоқ зарурдир. Умуман, социалистик замонда яшаб ижод қилган барча маданият, санъат, адабиёт намояндаларининг меросига мурожаат қилганда уларга бевосита ва билвосита кўрсатиб келинган тазйиқ ва мафкуравий зўравонликларни бир зум ҳам ёддан қочирмасликка тўғри келади. Лекин ҳар қандай мафкуравий зиддиятлардан қатъи назар улар аср ўзбек маданиятининг қурувчилари, Ғафур Ғулом таърифи билан айтганда, «замон яратувчилари» халқ ва мамлакат тақдири учун қайғурган ёрқин пешқадам намояндаларидирлар.
Ҳақиқий миллий мустақилликка эришилган йилларда халқ маънавиятига янги қарашлар вужудга келиб бир бутун тизим тусини олди. Ўтмиш меросга миллий маданият ва унинг ривожининг таркибий қисми деб қаралди. XX аср маданият намояндаларининг халқ олдидаги улкан хизматлари янгидан қадрини топди.
Ғафур Ғулом ижтимоий бўронлар гурлаган XX асрнинг тонгида