сөп, – Куодайыысап соччо сэргээбэтэх быһыынан уоһун уһугунан эмиэ эҕэлээхтик ымах гынна.
– Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан көтөрдөрүн үөһээ өттүлэринэн ойууламмыт. Ол аата итэҕэл бэлиэтэ – халлаан табата буолар. Украинаҕа, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да уруһуйдардааҕар хойуутук көстөр эбит.
– Муодатыын, доор, дьиҥинэн ынах-сылгы сүөһүгээ сүгүрүйүөхтэрин сөпкө дылы эбиит.
– Сөпкө этэҕин, киһи эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүлүнэн, былыргы өбүгэлэрин үгэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итэҕэллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар көстөр.
– Дьээ дьиибэ диэтэҕииҥ.
– Онон маннык түмүгү оҥорор, – Дьөгүөр, истээччилэрэ болҕойоллорун курдук, сөмүйэтин чочоҥноппохтуур, – сүүһүнэн тыһыынча, мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар биһиги түҥ былыргы өбүгэлэрбит бииргэ алтыһан, буккуһан олорбуттар уонна билиҥҥи өйдөбүлүнэн «киһи аймах уопсай сыаннастарын» үөскэппиттэр. Дьэ хайдаҕый?
Дьөгүөр, дьоно тугу этэллэрин кэтэһэн, иккиэннэрин диэки хардарыта көрбөхтөөтө. Балай да саҥа суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ үрдүн одуулаһан мэндээриччи көрөн сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:
– Киһи үөскээһинин теориятыгар ити туох сыһыаннаах үһүө?
– Дьэ сыһыаннаах, доҕор. Ол аата, муус үйэ кэмигэр дьон хотуттан соҕуруу диэки сыҕарыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория быһыытынан, киһи аймах сылаас сиргэ Африкаҕа үөскээн баран, онтон Сир шарын бары өттүгэр тарҕаммытын туһунан этии манна сөп түбэспэтэ көстөр.
– Ноо, ол тугунан сөп түбэспэтиий? – аны Сэрэх Сэмэн тутуһардыы унаарытта.
– Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушариеҕа Африкаттан төрүттээх киһи сылдьыбытын туоһулуур туох да суол-иис баччааҥҥа диэри көстө илик. Этэргэ дылы, соҕурууҥҥу киһи сыта да суох эбит биһиги дойдубутугар.
– Кырдьыга даа, туох кыһалҕаттан сылаас дойду киһитэ хоту талаһыа-ай? Арааһа, ити сөп этии быһыылаах.
– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, сөптөөх түмүгү оҥордуҥ. Аны саамай интэриэһинэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итэҕэл, сиэр-туом, үгэс диэн биһиэхэ, сахаларга, хаһан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол туһунан ханнык даҕаны үһүйээммитигэр, олоҥхобутугар, былыргы сэһэннэрбитигэр ахтыллыбат.
– Кырдьыык даа оннук баара иһиллибэт ээ-э.
– Онон буоллаҕына, оччолорго биһиги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, биһиги өбүгэлэрбит ол кэмҥэ соҕуруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис көтөҕөр боппуруоһа.
– Хантан кэлбиппит билигин даҕаны чуолкайдана илиик буолбаат?
– Манна хас да араас варианы, үгүс учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох