marjonlarini sharaqlatib, piyoladek ko‘zlarini charaqlatib, unga yaqin keldi. Qo‘lini beliga tirkab, og‘zidan dovul purkab: «Bittagina karvonsaroy bor, uyam tovuqning katagidek tor, har o‘nta musofirdan bittasi to‘g‘ri, qolgani o‘g‘ri, uxlasang – u yoningda hangi, bu yoningda bangi, sani ko‘ngling gumonda, ularniki – hamyonda, topilsa – chaqani, topilmasa – otingdagi taqani olishadi. Undan ko‘ra, biz bilan yuringlar, tunning gashtini yalangda suringlar, soy bo‘yida bazm qilamiz, yeganimizni ajriqda dumalab hazm qilamiz», dedi. Ikkovlon bir zum paysallanib turishgach, qimmatbaho molimiz yo‘q, birovdan xavfsiraydigan holimiz yo‘q, deyishib mazanglarga ergashishdi.
Bu ko‘chmanchilar shahar chetidagi soy sohiliga makon qurishgan ekan. Borib, o‘tloq joyga davra-davra bo‘lib o‘tirishdi. Har kim himmatiga yarasha narsa olib kelib, o‘rtaga to‘kaverdi.
Meshpolvon tekin ziyofatdan suyunib, endigina yeng shimarmoqchi bo‘lib turgan ediki, ot tuyoqlarining dupur-dupuri eshitildi. Qosh qoraya boshlagani tufayli, qandaydir otliq to‘da shu yoqqa yaqinlayotganini ham ilg‘amay qolishibdi.
Ot ustiga o‘rnatilgan ulkan tarvuzni eslatuvchi baqaloq kishi birinchi bo‘lib do‘ng ortidan chiqib keldi.
– Bu Nahang o‘lponchi, – deya u tomonga ishora qildi o‘yinchi kampir. – Soliq to‘plab yuribdi.
…Voy, o‘yinqaroq kitobxonlarim-ey, hali soliqning nimaliginiyam bilmaymiz deng? Juda baxtlisizlar-da!
Dunyoda zo‘rlab olinadigan soliqdan rasvo narsa yo‘q. Masalan, aytaylikki, bobongizning bobosidan meros qolgan besh tanob yeringiz bor. Ana shu yerga o‘zingiz chilla suvi berib, o‘zingiz haydab, o‘zingiz o‘g‘it solib, o‘zingiz mola bosib, o‘zingiz urug‘ sochasiz. Ariq tozalash-u ekin sug‘orish ham o‘zingizning bo‘yningizda. Yugurib-yelib, bug‘doyniyam pishirib olasiz. Keyin o‘rasiz, bog‘laysiz, to‘playsiz, xirmonga tashib chiqasiz, yoyasiz, birovning ho‘kiziga haq to‘lab yanchiysiz. Donni poxoldan ajratib olgach, uni shamolga shopirib saralaysiz. Ana endi g‘allani qopga solsangiz ham bo‘laveradi.
Bug‘doy o‘n qop chiqdi deylik. Unga qarab, kallada xomcho‘t qila boshlaysiz: tegirmonga olib borsam, taxminan shuncha un bo‘ladi, shunchasi tegirmon haqiga ketadi, shunchasini non yopib yeyishga ajrataman, shunchasini sotib, ro‘zg‘orga shu-shu narsalarni olaman…
Birdan fikringiz chalkashadi, bu bug‘doylardan kelasi bahorda ekishga urug‘lik asrab qo‘yish yodingizdan ko‘tarilganini fahmlaysiz. Hisob-kitobni qaytadan boshlamoqchi bo‘lib turganingizda, dabdurustdan poshsholikning odamlari kelib qoladi, bug‘doylarni Sepkilshohga qarashli yerlarda o‘stirding, endi haqini cho‘zib qo‘y, deyishadi.
O‘z mehnatingiz bilan o‘z yeringizda yetishtirgan hosilingizning poshsholik uchun olinadigan o‘sha qismi «soliq» deyiladi, uni undirib ketadigan kishilarni esa «soliqchi» yoki «o‘lponchi» deb qarg‘ashadi.
O‘lponchi insof qilsa, bug‘doyingizning yarmini, insof qilmasa, o‘n qopdan yetti-sakkiztasini olib ketaveradi. Bug‘doyning o‘rniga pul beraman desangiz ham yo‘q demaydi.
Poshsholar-u amaldorlar kimlar-u nimalarning hisobiga kun kechirishini endi bilib olgandirsiz? Ular shunaqa, o‘zini boqayotgan odamlarning xoki poyini ko‘zga surtish o‘rniga, ularga zo‘rlik qilishadi, aldashadi, o‘lay deb topganini talab ketishadi…
Nahang o‘lponchi Sepkilshohning moldek fahmsiz, bo‘ridek rahmsiz soliqchisi edi. Podishoh o‘n xil soliq solsa, u yana uch xilini qo‘shar, besh tangadan to‘plab kel desa, odamlardan olti-yetti tangani shilib olardi.
U har safargidek yigirmata maishatparast sarbozi, ikkita kalxatfe’l jallodi bilan Mingpodaga kelib, birovni qo‘rqitib, birovni darrada kaltaklatib, qaysarini dorga osdirib, poshsholikning xilma-xil soliqlarini yig‘ib qaytayotgan edi: yer solig‘i, suv solig‘i, uy solig‘i, mol solig‘i, o‘tin puli, tutun puli, eshak puli, kesak puli…
Bulardan cho‘ntakka urib qolgani yetmagandek, Nahang o‘lponchi salla solig‘i bilan ishton puliniyam o‘zicha qo‘shib qo‘ygandi. Soliqchilar kelgandan keyin bu yurtda sallaliklar soni keskin kamayib ketgan bo‘lsa-da, ammo ishton pulidan hech kim qochib qutulolmadi.
Nahang o‘lponchidan so‘ng do‘nglikda ikki barzangi jallod, yuk ortilgan tuyalarni qo‘riqlab kelayotgan qora papoqli sarbozlar paydo bo‘ldi.
– Qimirlamay tur hammang! – deb do‘q urdi Nahang o‘lponchi mazanglarga yaqinlashayotib.
Sarbozlar o‘tirganlarni tezda qurshab olishdi.
– Hoy, sandan oynanay, – deya o‘rnidan turib o‘lponchiga yuzlandi o‘yinchi kampir. – Qo‘lida eski chirmanda, cho‘ntagi quruq sharmanda lo‘lilar bo‘lsak. Bizdan nimani istaysan?
– Gapni ko‘paytirma, – deb o‘shqirdi Nahang o‘lponchi. – Chirmanda pulini yaxshilikcha to‘lab qo‘y.
Mazang kampirning ko‘zlari chaqchaydi. «Yetmish yil sang‘ib, sakson mamlakatni ko‘rdim. Lokin chirmandaga soliq solganlarini birinchi bo‘lib san muttaham aytding», deya bir so‘z dedi:
Soliq solding yerimga,
Qo‘ydan shilgan terimga,
Soyda yuvgan kirimga,
Chirmandamga yopishma.
Olding ko‘chat pulini,
Olding ko‘kat pulini,
Olding no‘xat pulini,
Chirmandamga yopishma.
Bo‘kish puli so‘rading,
Cho‘kish puli so‘rading,
So‘kish puli so‘rading,
Chirmandamga yopishma.
Qizlar to‘lar xol puli,
Kampir to‘lar chol puli,
Chol to‘lar soqol puli,
Chirmandamga yopishma.
Duvol puli ber deding,
Ro‘mol puli ber deding,
Shamol puli ber deding,
Chirmandamga yopishma.
Ariq puli to‘ladik,
Sariq8 puli to‘ladik,
Choriq puli to‘ladik,
Chirmandamga yopishma.
O‘ylab topding qor pulin,
O‘ylab topding dor pulin,
O‘ylab topding or pulin,
Chirmandamga yopishma.
Soliq solding tushga ham,
Soliq to‘lar ishtaham,
Kelib endi, muttaham,
Chirmandamga yopishma.
Nahang o‘lponchining birdan fig‘oni falakka chiqib: «Kim muttaham? Hozir seni o‘lponga olingan echki hisobida go‘shtga tortaman», deganicha kampirga dag‘daga qila ketdi:
Hap senimi, lo‘li kampir,
Тish o‘tmagan eski chandir,
Gap bilan jon olgan ombir,
Seni go‘shtga tortish kerak.
Bordir poshsho chizgan chiziq,
Тan olmading uni, qiziq,
O‘y-maqsading juda buzuq,
Seni go‘shtga tortish kerak.
Chiqib kelib shitob bilan,
Fitnanamo xitob bilan,
Gap talashding arbob bilan,
Seni go‘shtga tortish kerak.
Qachongacha semirasan,
Soliq bermay kemirasan,
Mamlakatni