kirmaydilar.
Bunday kunga tushib qolishdan qo‘rqib, hech kim qariyalarning izmidan chiqishni istamaydi.
Oqsoqollar bilan maslahatlashgan dadam to‘y harakatiga jiddiy kirishdi. Uyimizda besh kun to‘y bo‘ldi desam, ishonavering. Otang oddiygina mardikor bo‘lsa-yu, besh kunlab to‘y berishga na hojat, deysizmi? Bu borada siz haqsiz. Ammo nachora, eldan chiqib bo‘lmaydi. Qishloqchilikning yozilmagan qonun-qoidalari shunday…
Birinchi kuni o‘ttiz-qirq nafar oppoq soqolli chollar «maslahat oshi»ga yig‘ildilar. Kechga yaqin oshpaz, novvoy yordamchilari bilan, qassob, choy qaynatuvchi, dasturxonchi, xabarchi, xullas, hamma xizmatchilar bu anjumanga taklif etilib, qilinadigan ishlar kelishib olindi. Oriyat o‘limdan qattiq, deganlariday, rahmatli bobomning o‘rniga Soyibjon tog‘am katta novvos yetaklab keldi.
Ikkinchi kuni novvos so‘yildi. Buqaning pufagini olib, bolalar bilan talashdik. O‘sha kuni katta tandir qurildi. Uni tobga keltirish uchun ertalabgacha o‘t yoqildi va saharda non chiqarildi. Qishloqning har bir xonadoniga ikkitadan non ulashib, to‘yga xabar qilindi.
Uchinchi kuni «Sabzi archar»ga butun qishloq ko‘chib keldi. Oltmish kilo oshga yarasha sabzi to‘g‘ralib, ishlar yakunlangach, dasturxonga shavla tortildi. Tomoshaning kattasi ana undan keyin boshlandi. Katta-kichik qishloqdoshlar ichkari-yu tashqariga to‘rt-beshtadan bo‘linib sahargacha oshiq otdilar. Oxiri mushtlashib uy-uylariga tarqaldilar. Bundan dadam ham xursand bo‘lib: – Birov mushtlashmagan to‘y to‘ymi? – deb kulib qo‘ydi.
To‘rtinchi kuni tongda xabarchi Oshiq buva butun qishloqqa jar solib, nonushtaga chaqirdi. El-yurtga ertalab sergo‘sht sho‘rva, kechki payt osh tortildi. Tushga yaqin bir guruh ilmli mullalar kelishdi. Ular tilovatlar qilib, «xatmi Qur’on» bo‘ldi. Oyog‘imda qizil etikcha, boshimda yangi do‘ppi, egnimda qiyiqchasi ichiga gazeta buklab boylangan banoras chopon. Yugurib charchamayman. G‘o‘zapoyalar ustida ikki kishidan bo‘lib osh yeyayotgan bolalar menga havas bilan qaraydi. Sevinchim ichimga sig‘may sho‘xlik qilaman. Kech soat o‘n-o‘n birlarda karnaychi-yu doirachilar tomga chiqib qishloq ahlini katta bazmga chorladi. Butun qishloq uyimizga selday oqib kelaverdi. Yerga aylantirib ko‘rpachalar solindi, o‘rtaga yig‘ilgan o‘tinlar g‘aramiga har safargiday Tug‘un tartibchi olov yoqdi. Bazm boshlandi. Pasaya boshlagan olovga tartibchining bot-bot solyarka sepib turishi biz bolalarga cheksiz quvonch bag‘ishlardi.
Davraning ikki tomoniga chorpoya qo‘yilgan. So‘ridagi ikki guruh hofizlar bir-birlariga gal bergilari kelmay aylanib qo‘shiq aytadi. Sharmsiz raqqosalar beo‘xshov muqomlar qilib o‘tirganlardan pul yig‘adi. Bir to‘p uchar bolalarning xayoli navozandalar chakkasiga qistirilgan aqchada, pul yerga tushgan hamono olib qochishga shay turishibdi. Ammo hushyor mashshoqlar ham bo‘sh kelishmaydi. To‘kilgan pulni darrov tuflisi bilan bosib oladi. O‘qday uchib kelgan ikki bolakayning boshi to‘qnashib, pul qayerga g‘oyib bo‘lganini anglolmay, hayron ortga qaytadi. Yerga ursa osmonga sapchiydigan o‘rtog‘im Omontoy daraxt uchiga chiqvolib, o‘tirgan shoxini silkib, hammani xavotirga soladi. Shox sinib yerga tushgach, kiyimlarini qoqib, qochib qoladi.
Qosim piyon raqqosalar bilan yayrab, maza qilib o‘ynaydi va har galgiday davraga xotini g‘azab bilan chiqadi-yu, hammasi tamom bo‘ladi.
Eng qizig‘i, hamma to‘ylarda bo‘lgani kabi davrani Parfi soqov bilan uning xotini Sharvon gung qizdiradi. Ularning raqsiga hamma ishqiboz. Toki bu o‘yinchilar davraga chiqmagunicha olomon ham qo‘zg‘almaydi. Ikkisi ham kar-soqov, qulog‘iga karnay chalsangiz ham eshitmaydi. Buni bilgan qitmir sozandalar o‘yin rosa avjiga chiqqan mahal chalishni taqqa to‘xtatib, o‘zlarini rosa berilib nag‘ma qilayotganday ko‘rsatadilar. Bu nayrangni sezmagan er-u xotin musiqasiz chunonam o‘ynaydiki, asti qo‘yaverasiz. Ana kulgi-yu, mana kulgi.
Tirikchilik tashvishlaridan charchagan qishloq ahli shu tariqa xursandchilik qilib, ko‘ngil yozadi. Tomosha tonggacha davom etadi.
Beshinchi kun «katta to‘y» deb hisoblansa-da, kechagi charchoq, uyqusizlik odamlarga o‘z hukmini o‘tkazgani seziladi. To‘y oshini istamaygina oshayotgan olomon tartibchining:
– Ho‘ ammasi-yu xolasi! Chibrong-a-a! – deyishi bilan biroz jonlandi. Hamma yozilgan dasturxonga pul tashlay boshladi. Tog‘am meni ko‘tarib erkalatdi. Qo‘limga pul tutqazib, uyga olib kirdi. Uyning o‘rtasiga yangi ko‘rpachalar solingan chiroyli o‘ringa meni alqab yotqizdilar. Onajonimning ko‘zida yosh. Dadam ham o‘zini zo‘rg‘a tutib turibdi. Nimalar bo‘layoganiga aqlim yetmaydi.
Oppoq soqol, yuzlaridan nur yog‘ilayotgan «chukbur» usta Sotvoldi bobo meni o‘pib, kichkina moshinacha sovg‘a qildi. Derazadan o‘rtoqlarim menga havas bilan boqishar, ko‘zlari qinidan chiqquday bo‘lib vaziyatni kuzatishardi. Kimdir isiriq tutatdi. Qur’ondan oyatlar o‘qilib, takbirlar aytildi. Usta bobo ishga kirishdi. To‘rt-besh kishi baravariga – Huydi-huydi-o-o! – dedi baland ovozda.
– Ustaning uyi kuydo-o! – dedi yana kimdir kulib. Hamma menga pul bera boshladi. Xonani qoplagan tutun ichra allaqanday g‘aroyib isni tuydim. Payg‘ambarimizning sunnatlari bajo keltirildi. Hammaning yuzida quvonch. Men xatna qilindim.
MEN TUG‘ILIB O‘SGAN GO‘SHA
Ko‘chamizning chetidan katta ariq oqib o‘tadi. Uning ikki qirg‘og‘ida o‘sgan quloch yetmas tollar mahallamizga ko‘rk-u fayz bag‘ishlaydi. Eshigimiz ro‘parasiga kelganda suv ikkiga bo‘linib, biri tegirmonga, biri shovvaga quyiladi. Ikki tomon ham nishablik bo‘lib, taxta novdan tushayotgan suv pastlikka qarab o‘qday uchadi. Uning atrofga vahima solib shovullab oqishi ajib bir manzara kasb etib, toliqqan ruhingizga orom beradi. Tegirmon sahnidagi bahaybat chinor, osmono‘par qayrag‘och-u baqateraklar hovliga o‘zgacha salobat bag‘ishlash bilan birga, uzoq o‘tmishdan so‘ylayotganday tuyuladi, go‘yo. Ulkan daraxtlarda qo‘nim topgan vaysaqi chumchuqlarning to‘poloni shom paytiga kelib rosa avjiga chiqadi.
Tim qora o‘jar qarg‘alar ham gala-gala bo‘lib uchib kelaveradilar va bir-birlari bilan muttahamlarcha joy talashib, eng katta anjumanlarini shu yerda o‘tkazadilar. Ularga qarab hayratim oshadi, beixtiyor o‘yga tolaman. Tavba, qushlar ham o‘z tilida gaplasharkan-da. Yo‘qsa, chor atrofda sang‘ib yurgan ming-minglab qarg‘alar bu majlisga qanday yig‘iladi. Tongsahardan musichalarning kukulashi-yu, to‘lib-toshib chah-chahlayotgan bulbulning xonishidan dilingiz yayraydi. Chaqmoq chaqib, momaqaldiroq yerni larzaga solgan mahal, qo‘rqib ketgan qo‘ziqorinlar ariq bo‘ylariga potirlab chiqadi. Do‘ppimni to‘ldirib-to‘ldirib ularni terarkanman, shunday xushmanzara, jannatmakon yurtda yashayotganimdan quvonaman. Qishin-yozin bu yerdan katta-kichik bolakaylarning oyog‘i uzilmaydi. «Shovva» deb atalmish bu ajib maskan hammaning sevimli oromgohiga aylanadi. Aslida, qishloq odamlarining bolaligi shu yerdan boshlanadi, desam yolg‘on bo‘lmas. Yoz bo‘yi maza qilib cho‘milamiz. Suvdan dildirab chiqib, o‘zimizni quyosh tig‘iga to‘yingan mayin tuproq bag‘riga uramiz. Qumdan tank, pushkalar yasab bir-birimizga «o‘q» chang purkaymiz. Qaqshatgich hujumdan so‘ng yuz-ko‘zlarimiz balchiq, loyga belanib, tanib bo‘lmas ahvolga tushgan, biz, «jangchi»lar yugurib borib o‘zimizni suvga otamiz va yana oppoqqina bo‘lib chiqaveramiz. Bunday maza joy yana qayda bor?!
Qishda suv birmuncha kamayib oynaday tiniqlashadi. Endi uning tubida galalashib suzib yurgan baliqlar es-hushimizni o‘g‘irlaydi. Kimdir o‘zi to‘qigan qo‘lbola to‘rda, kimdir savatda, hatto ayrimlar muzday suvga tushib qo‘li bilan baliq ushlashga kirishadi. Chetda diqqat bilan kuzatayotgan bir to‘da mitti tomoshabinlar ham tutilgan baliqlarga angrayib termiladilar, hayratlanadilar. Tegirmonning yonginasida eski, qadimiy bir kulba bor. Uni katta-yu kichik «Suhmozor» deydi. Aytishlaricha, bu ko‘hna qadamjoning tabarruk tuprog‘i odamlarni suqdan, yomon ko‘zlardan asraydi. Mabodo suqlangan bo‘lsa, dardidan forig‘ etadi. Mozorga tutash bir necha asrlik qari sadda daraxti ham, uning shoxlariga bog‘langan har xil rangdagi son-sanoqsiz latta-puttalar ham bu yerning qandaydir ilohiy, sirliligini oshirganday ko‘rinadi. Erkaklar tovuq so‘yib, palov damlasalar, har chorshanba atrof qishloqlardan kelgan xotin-xalajlar guruh-guruh bo‘lib bo‘g‘irsoq, chalpak pishirib elga, irim qilib parranda-yu darrandaga ham tarqatadilar.
Kulba ichidagi kavushga o‘xshash qora chiroqni yoqib, yerga dumalaydilar. Shifobaxsh