gumburlashlar bilan guanakolar podasining qochishi o‘rtasida qanday bog‘lanish bor ekan-a? Biri birining natijasi emasmikan? U soatiga qaradi. Tungi ikki. Biror xavf yaqinlashib kelayotganiga aniq ishonchi bo‘lmagani uchun dong qotib uxlab yotgan o‘rtoqlarini uyg‘otmadi, o‘zi ham bir necha soat yarim uyg‘oq holda to‘lg‘anib yotdi.
Birdan dahshatli gumburlagan tovushni eshitib, u sakrab o‘rnidan turib ketdi. Bu to‘p snaryadlari ortib, tosh ko‘chani gumburlatib ketayotgan son-sanoqsiz aravalar tovushiga o‘xshar edi. Glenarvan oyog‘i ostidagi yer larzaga kelayotganini sezib qoldi; kazucha lapanglab ketdi, devorlari yorildi.
‒ Trevoga! – deb qichqirdi u.
Hamrohlari darhol uyg‘ondilar. Endi hammalari to‘p bo‘lgan holda yumaloq yostiq bo‘lib, tik yonbag‘irdan pastga tushib keta boshlagan edilar. Tong yorug‘ida ularning ko‘zi oldida dahshatli manzara ochildi. Tog‘larning qiyofasi birdan o‘zgardi: ular pastroq bo‘lib qoldi; uchli tog‘ cho‘qqilari tebranib-tebranib turib, o‘raga tushib ketgandek birdan g‘oyib bo‘lib qolardi. Kordiler tog‘lariga xos hodisa yuz bermoqda edi60. Bir necha mil masofaga cho‘zilgan tog‘ tizmalari o‘rnidan ko‘chib, pastlikka qulab tushmoqda edi.
Paganel:
‒ Zilzila! – deb qichqirdi.
Geograf yanglishmadi. Bu Chilining tog‘li chegaralarida odat tusiga kirib qolgan tabiiy ofatlardan biri edi: o‘n to‘rt yil ichida Kopiapo ikki marta yakson qilib tashlangan, Sent-Yago esa to‘rt marta vayron qilingan. Yer sharining bu qismi yer osti o‘tlarining harakatiga ayniqsa ko‘p duchor bo‘ladi, bu tog‘ tizmalaridagi yaqinginada vujudga kelgan vulqonlarning klapani esa yer osti bug‘lari va gazlarining chiqib ketishiga yetarli darajada xizmat qila olmaydilar. Mahalliy tilda tramblores deb atalgan to‘xtovsiz zilzilalarning sababi ana shu.
Ko‘chib tushib kelayotgan yassi tog‘ toshlari orasida qo‘rqib ketganidan dovdirab qolgan, to‘rt atrofda o‘sib yotgan lishayniklarga yopishib olgan yetti kishi kuryer poyezdi tezligida, ya’ni soatiga ellik mil tezlik bilan pastga tushib borar edilar. Bu falokatdan qochib qolish yoki o‘zini bir chetga olish u yoqda tursin, hatto qichqirishning ham iloji yo‘q edi. Yer osti gumbur-gumburi, granit va bazalt qoyalarning bir-biriga urilishidan hosil bo‘lgan shovqin, qor to‘zoni fikr almashinishga sira yo‘l qo‘ymas, aslo birov-birovining gapini eshitib bo‘lmasdi. Yaxlit tog‘ tizmalari goh tekis tushib borar, goh to‘lqin quturib turgan dengizdagi kema singari u yoq-bu yoqqa chayqalardi. U yo‘lda uchragan jarliklar ustidan o‘tar, tog‘ jinslaridan hosil bo‘lgan xarsanglar tashlab asriy daraxtlarini tag-tugi bilan qo‘porar, bahaybat bir o‘roqday sharqiy yonbag‘irdagi do‘ngliklarni tekislab, pastga tushib borar edi.
Ellik graduslik qiyalikdan pastga qarab borgan sari tezlashib uchib kelayotgan bir necha milliard tonnali bu bahaybat massaning butun qudratini hatto tasavvur qilish ham qiyin!
Bu tasvirlab bo‘lmaydigan ko‘chishning qancha vaqt davom etganini sayohatchilardan hech kim aytib berolmasdi. Ko‘chib ketayotgan bu bahaybat tog‘ massasi qaysi jarga tushib to‘xtashini ham ulardan hech kim bilmasdi. Hozir ularning hammasi tirikmi yoki birontasi allaqachon biror jar tagida dabdala bo‘lib yotibdimi – buni ham hech kim aytolmasdi.
Tezlikdan nafaslari tiqilib, qaqshatqich shamolda sovuqqa qotib, qor to‘zonida ko‘r bo‘lgan, holdan toygan, deyarlik butunlay hushini yo‘qotgan sayohatchilar zo‘rg‘a nafas olar, o‘z jonini saqlab qolish instinktigina ularni qoyalarga tarmashishga majbur qilardi.
Birdan qudratli siltov ularni ko‘chib tushayotgan oroldan ajratib oldi, ular tog‘ning so‘nggi etagidan pastga dumalab keta boshladilar. Ular tushib kelayotgan yassi tog‘ birdan taqqa to‘xtadi.
Bir necha minutgacha hech kim qimirlamadi. Nihoyat sayohatchilardan biri o‘rnidan turdi. Siltov paytida qulog‘i kar bo‘layozgan esa-da, u oyoqlarini mahkam bosib turardi. Bu mayor edi. U ko‘zlarini to‘ldirib yuborgan changni artib, atrofini ko‘zdan kechirdi. Yoni-verida biri ustiga biri mingashib, hamrohlari yotishardi. Hammasi tosh-tuproqqa qorishib yotar, faqat bittasi – Robert Grant yo‘q edi.
O‘n to‘rtinchi bob
XALOSKOR O‘Q
Kordiler tog‘larining sharqiy yonbag‘ri uzun-uzun, qiya dovonlardan iborat, bu dovonlar sekin-asta pasttekislikka aylanib ketadi. Ko‘chib tushib kelayotgan massiv bo‘lagi xuddi ana shu pasttekislikda to‘satdan to‘xtab qoldi. Bu yangi o‘lkada serhosil yaylovlar yaslanib yotar, qit’a istilo qilingan paytlarda o‘tqazilgan olmazorlarda oltindek sap-sariq olmalar shig‘il pishib yotardi. Go‘yo bu pasttekisliklarga hosildor Normandiyaning bir bo‘lagi ko‘chirib keltirilgandek edi. Boshqa har qanday holda ham sayohatchilarimiz tog‘ bo‘shliqlarining vohaga, qorli cho‘qqilarning ko‘m-ko‘k o‘tloqlarga, qishning yozga bunchalik tez almashinib qolishiga g‘oyatda taajjublangan bo‘lar edilar, albatta.
Yer yana butunlay tinchib qoldi. Zilzila to‘xtadi. Aftidan, yer osti kuchlari o‘zlarining yemiruvchilik faoliyatini boshqa bir uzoqroq joyga ko‘chirgan edi, chunki doimo Kordiler tizmalarining biror yerida zilzila bo‘lib turadi. Bu safar zilzila ayniqsa qattiq bo‘ldi. Tog‘larning manzarasi juda o‘zgarib ketdi. Moviy osmon sathida yaqqol ko‘rinib turgan yangi-yangi cho‘qqilar, qoyalar tog‘ning kechagi manzarasiga mutlaqo o‘xshamas edi, shuning uchun pampaslardagi yo‘lboshlovchilar undagi tanish joylarni endi sira ham topolmagan bo‘lardilar.
Ertalab soat sakkiz edi. Mayorning harakati bilan Glenarvan va uning hamrohlari sekin-asta o‘zlariga keldilar. Ularning quloqlari bitib qolgan edi, bundan boshqa zarar ko‘rmagan edilar. Shunday qilib, Kordilerdan tushib oldilar, agarda hali go‘dak bo‘lgan eng yosh hamrohlari – Robert Grant yo‘qolib qolmaganda ular tabiatning bunday g‘amxo‘rligidan hatto quvongan ham bo‘lardilar.
Bu jasur bola hammaning qalbini maftun etgan edi. Unga ayniqsa Paganel qattiq o‘rganib qolgandi, sovuqqon bo‘lishga qaramay mayor ham uni yaxshi ko‘rardi, lekin Robertni hammadan ham ko‘proq Glenarvan sevardi. U Robertning g‘oyib bo‘lib qolganini bilgach, juda xafa bo‘ldi. Glenarvanning nazarida bechora bola biror jarning tagida uni, o‘zining ikkinchi otasini yordamga chaqirib yotgandek tuyulardi:
‒ Do‘stlarim, do‘stlarim, – derdi Glenarvan yig‘lamoqdan beri bo‘lib, – uni axtarish kerak, uni topish kerak! Qanday qilib uni bu yerda tashlab ketamiz! Butun jarlarni, butun vodiyni sinchiklab tekshirishimiz kerak. Mening belimdan arqon bog‘lab, atrofdagi jarlarga tushiringlar. Men talab qilaman buni! Eshityapsizlarmi: talab qilaman! Ayting-ayting, Robert tirik bo‘lsin! Robertsiz otasining yuziga qanday qaraymiz? O‘g‘lining hayoti evaziga otasini topish ham ish bo‘ldimi!
Glenarvanning hamrohlari unga indamay quloq solib turar edilar. Glenarvan ularning ko‘zlarida juda bo‘lmaganda umid uchquni axtarayotganini sezib, hamrohlari yerga qarar edilar.
‒ Indamayapsizlar, – deb davom etdi Glenarvan, – gapimni eshitdinglar. Nega jimsizlar?! Umidni uzdinglarmi?! Butunlay uzdinglarmi?!
Sukut bir necha minutga cho‘zildi. Nihoyat Mak-Nabbs tilga kirdi.
‒ Do‘stlarim, Robert qachon yo‘qolib qolganini kim eslay oladi? – deb so‘radi u.
Bunga hech kim javob bermadi.
‒ Tog‘dan tushib kelayotganimizda bola kimning yonida edi, juda bo‘lmasa shuni aytinglar, – deb so‘zida davom etdi mayor.
‒ Mening yonimda edi, – dedi Vilson.
‒ Uni qachongacha yoningda ko‘rding? Yaxshilab o‘yla! Gapir!
‒ To‘xtashimiz oldidan bo‘lgan siltovdan ikki minutcha oldin Robert lishaynikka tirmashib, yonimda tushib kelmoqda edi, – deb javob berdi Vilson, – esimda qolgani shu, xolos.
‒ Ikki minutcha oldin deysanmi? Yaxshilab o‘yla, Vilson. Minutlar senga juda uzoq tuyulgan bo‘lishi mumkin. Yanglishayotgan bo‘lmagin tag‘in?
‒ Yanglishayotganim yo‘q, deb o‘ylayman. Ha, xuddi shunday: ikki minutcha oldin, ehtimolki,