emas, sinfimizga yetaklab kirdi. Qiy-chuv qilayotgan bolalar bir zumda jimib qolishdi. O‘qituvchi partalar orasidan yetaklab o‘tib meni doska oldiga turg‘azib qo‘ydi. Sekin Qahramonga qaradim. Begunohgina bo‘lib derazaga qarab o‘tiribdi.
– O‘rtoqlaringni oldida ayt! – dedi sinf rahbarimiz dona-dona qilib. – Hozir nima qilding?
– Hech nima, – dedim yerga qarab.
– Teplitsani kim sindirdi?
– Bilmayman.
– Bilmaysanmi? – o‘qituvchi qahr bilan ovozini balandlatdi. – Bo‘lmasa, Pushkin tosh otdimi?
Tomog‘imga bir nima tiqilib turar, gapirsam yig‘lab yuborishimni bilar edim.
– Kim?! – dedi o‘qituvchi battar g‘azablanib.
Labimni tishlagancha bosh chayqadim.
– Mana bu, – dedi u barmog‘ini menga nuqib, – qilg‘iliqni qilib qo‘yib, tonyapti. – Uning ovozi birdan pasaydi. – Bolalar, uning yong‘oqqa tosh otganini hech kim ko‘rmadimi?
Iltijo bilan o‘rtoqlarimga qaradim. Hamma jimjit edi.
– Sen-chi? – dedi o‘qituvchi ovozi tovlanib. – Sen ham ko‘rmadingmi, Qahramon?
Qahramon sekin o‘rnidan turdi.
– Ko‘rdim, – dedi ming‘illab. – O‘zi otdi.
Ko‘z o‘ngim qorong‘ilashib ketdi. Uning nima deyayotganini yaxshi eshitmasdim. Faqat bitta gap qulog‘im ostida jaranglab turardi: «Ko‘rdim, o‘zi otdi».
– Xayriyat! – o‘qituvchi bosh silkidi. – Oranglarda hech bo‘lmasa bitta mard bor ekan. O‘tir. Qahramon. – U menga yuzlanib davom yetdi. – Sen yolg‘onchisan! Yolg‘onchi bo‘lganing uchun qo‘rqoqsan. Dadangga borib ayt, hoziroq oynani joyiga keltirib qo‘ysin.
Ko‘zimga yosh quyilib kelar, butun sinfga, butun maktabga eshittirib hayqirgim kelardi: «Men emas, o‘zi otdi, o‘zi sindirdi! Ishonmasanglar cho‘ntagini qaranglar!» Shunday degim kelardi-yu, negadir ovozim chiqmasdi. Sinfdan otilib chiqib ketdim. Ko‘chaga chiqqandan keyingina yig‘lab yubordim. Uyga kelib entika-entika hammasini oyimga aytib berdim. Oyim boshimni silagancha, ohista yupatdi:
– Qo‘yaver, o‘g‘lim. Ba’zan shunaqasi ham bo‘ladi. Faqat o‘zing unaqa qilma. Ko‘rdingmi, yolg‘on gapirgani uchun o‘rtog‘ingni yomon ko‘ryapsan. Agar yolg‘on gapirsang seniyam hamma yomon ko‘rib qoladi.
…Student edim. Farishtadek go‘zal, farishtadek pokiza bir qizni sevib qoldim. Oy sutdek yorug‘ nur sochgan oqshomlari uzoq sayr qilardik. Bizning «o‘z» xiyobonimiz, «o‘z» anhorimiz, «o‘z» skameykamiz bor edi. Keyin… negadir u mendan o‘zini olib qochadigan bo‘lib qoldi. Xayol suradi, ko‘zini yashiradi…
Aybim nimaligini bilolmasdim. Hasratimni eng yaqin do‘stimga aytardim. Do‘stim bilan tanaffus paytlari to‘rt tiyinlik studentlik somsasini bo‘lishib yerdik. Paxtaga, hasharga chiqqanda, bir kosada sho‘rva ichardik, biznikiga kelganida bir ko‘rpada yotardik. Do‘stim onamni «oyi» deb atar edi. Oyim ham uni «beshinchi o‘g‘lim», derdi. Shunday qilib, hamma sirlarimni shu do‘stimga aytardim. Do‘stim ishning ko‘zini biladigan yigit edi. «Qo‘yavering,– derdi u yupatib, – qizlarning shunaqa noz-firog‘i bo‘ladi. Nimaga noz qilayotganini o‘ziyam bilmaydi. Siz indamay yuravering, bir kuni o‘zi bosh egib keladi…» Do‘stim to‘g‘ri aytardi. Men endi oqshom sayillari o‘rniga kutubxonada o‘tiradigan bo‘ldim.
Imtihonlar yaqinlashib qolgan edi. Bir kuni qiroatxona yopilguncha o‘tirdim. Ko‘chaga chiqdim-u o‘sha o‘zimizning xiyobondan o‘tgim keldi. Iliq yoz oqshomi edi. Osmonda to‘lin oy pokiza nur sochar, yulduzlar xushchaqchaq porlar, bog‘ ustida shabada shodon shivirlar edi. Suv bo‘yidagi o‘zimizning skameykaga yaqin keldim. Keldim-u juda tanish, juda jarangdor kulgini eshitib, taqqa to‘xtadim. Bu kulgini bir chaqirim naridan ham tanir edim. Ichimda bir nima uzilib ketgandek bo‘ldi. Xuddi o‘sha joyda, yaqindagina men bilan o‘tirgan skameykada o‘sha qiz o‘tirardi. Mening o‘rnimda esa… do‘stim o‘tirar, qizning yelkasidan quchib, ko‘ksiga tortar, qiz esa undan o‘zini olib qochgandek bo‘lar, mening bag‘rimda qanday kulgan bo‘lsa, uning quchog‘ida ham shunday g‘amza bilan jilpanglar edi… Odam bir yo‘la ham muhabbatidan, ham do‘stidan ayrilib qolsa og‘ir bo‘larkan… Uyga qaytdim-u hovli o‘rtasidagi supaga muk tushib yotib oldim. Hozir hech kimni, hatto onamni ham ko‘rishga ko‘zim yo‘q edi. Ancha yotdim. Bir mahal ko‘cha eshik tomonda do‘stimning ovozi keldi:
– Assalomu alaykum, oyi!
G‘azabdan butun vujudim qaltirar, ammo o‘rnimdan turolmas, oyimning u bilan aylanib-o‘rgilab ko‘rishganini eshitib yotar edim.
Keyin uning xushchaqchaq tovushi eshitildi:
– Iya, bizning o‘rtoqqa nima bo‘ldi?
Bilmayman, sakrab turib basharasiga musht tushirdimmi yo ustimga egilganida urib yubordimmi… Shunisi esimdaki, u so‘lagi sachrab ketgan labini artib qandaydir g‘ayritabiiy, behayo iljaydi-da, indamasdan chiqib ketdi. Nariroqda oyim karaxt bo‘lib turardi. Negadir madorim qurib yana yotib qoldim. Osmonda xoin oy kezar, behayo iljaygancha harom nurini sochar, xiyonatkor yulduzlar xoinlarcha ko‘z qisishar, xiyonatkor shamol xoinona qiqir-qiqir kular edi.
Bir mahal tepamga onam keldi. O‘zimni uxlayotganga solib ko‘zimni chirt yumib oldim. U anchagacha yonimda o‘tirdi-o‘tirdi-da, sekin pichirladi:
– Qo‘yaver, o‘g‘lim, ba’zan shunaqasi ham bo‘lib turadi. Faqat sen…
Gapining davomini eshitmadim. Eshitishni xohlamasdim ham. «Nima men?! – dedim xayolan xitob qilib. – Men nima qilay? U ko‘zing bu ko‘zingni o‘yaman desa, eng sirdosh kishilaring xiyonat qilsa, do‘sting xiyonat qilsa, nima qilish kerak?! Birov xiyonatni shunchaki kasbga aylantirib olgani uchun, birov ishini bitirib olish uchun, birov hasad qilgani uchun xiyonat qilaveradimi? Shuning uchun bu dunyoni yolg‘onchi dunyo deyishadimi? Unday bo‘lsa, yashashning nima ma’nisi qoldi?! Qani ayting, nimaga ishonish kerak, kimga ishonish kerak?»
Yuragim gursullab urgancha xayolan shunday deb hayqirdim. Biroq vujudimni o‘rtagan savollarga javob topolmasdim. Onam esa jimgina peshonamni silab o‘tirar, qo‘llari bilinar-bilinmas titrayotganini sezib turardim. Shunda to‘satdan yana yosh bolaga aylanib qoldim. O‘shanda akamning o‘rtog‘i aldab ketganida, sinfdosh o‘rtog‘im tuhmat qilganda… onamning yupatishlariga ovungandek… Qalbimning zulmat bosgan qaysidir burchagida ojiz, ammo ishonchli bir nur yilt yetdi. «Onang-chi, onang hech qachon xiyonat qildimi senga! Biron marta, aqalli bir marta xiyonat qildimi? Har kim har kimning ko‘ziga cho‘p solishi mumkin, har kim har kimga xiyonat qilishi mumkin. Faqat ona o‘z bolasiga hech qachon xiyonat qilmaydi. Ehtimol, inson hayotining shuncha yillardan buyon davom etib kelayotgani shundandir».
Onamning bilinar-bilinmas titrab turgan qo‘llarini tutdim-u sekin labimga bosdim.
SURAT
Dunyoning ishlari doim shoshilinch. Odatdagidek tik turgancha nonushta qilayotgan edim. Onam odatdagidek qistardi:
– O‘tirsang-chi, bolam. Birpas o‘tirgin.
– Bo‘ldi, ketdim.
–Shoshma, bolam. – Onam ko‘zimga odatdagidan boshqacha, qandaydir mung bilan termildi. – Gap bor.
Tipirchilab soatga qaradim: hali benzin olish kerak, ishga borish kerak, keyin nashriyotga o‘tish…
– Nima edi?
Onam ko‘zimga hamon ma’yus termilib o‘tirardi.
– Suratga tushaylik, – dedi to‘satdan.
Ajablandim.
– Nega?
– Yaqinda men o‘laman.
Onam bu gapni xuddi: «Qo‘shninikiga chiqib kelaman», degandek ohangda aytdi. Kulib yubordim.
– Qo‘ysangiz-chi,