– Sizdan fotiha olgani keldim. Yuring, bir aylantirib kelay.
Toy onamni oldingi o‘rindiqqa o‘tqizdi. Yarim soatcha aylantirib keldi.
Onamning yosh boladek birovning mashinasiga tushib «kataysa» qilishi menga erish tuyuldi. Ammo onam xursand edi.
– Nordek yigit bo‘pti, – dedi quvonib. – Istalovoyda sheppovar ekan. Xudoyo umridan baraka topsin.
Toy keyin ham o‘tgan-ketganda biznikiga tez-tez kirib turadigan bo‘ldi.
Uni har ko‘rganimda bolaligimni eslayman. Kichkinaligimizda oramizda eng bo‘sh-bayov bola shu edi. Uyimizning orqasida kattagina maydoncha bo‘lardi. Uzoq-yaqindan mol boqishga kelgan bolalar shu yerda yig‘ilib shovqin-suron solib o‘ynardik. Toy hammadan uzoqdan– Beshqo‘rg‘ondan o‘ziga o‘xshash yuvosh, shoxsiz sigirini oldiga solib kelardi.
Har faslning o‘z o‘yini bor: erta bahorda chillak, varrak, yozda futbol, kech kuzda lanka tepish… Faqat ikkita bola o‘yinga ko‘p qo‘shilmasdi. Bittasi – ko‘zlari doim javdirab turadigan Xo‘ja, yana biri – Toy. Xo‘janing o‘zi o‘yinga uncha qiziqmas, Toyning esa o‘z yumushi bor edi. Nega deganda zimmasida mol boqish vazifasi bor. Birovning daydi sigiri, birovning shaytonga dars beradigan echkisi zum o‘tmay ekin oralab ketadi. Shunda mo‘ylovi qorayib, do‘rillab qolgan jo‘raboshimiz buyuradi:
– Toy! Galing keldi, echkini qaytar!
– Sigirga qara, Toy, sigirga!
– Toy! Qo‘y kartishkaga oralab ketdi-ku!
Negadir Toyning navbati hammanikidan tez kelaverardi. Sigiri xuddi o‘rgatib qo‘ygandek egasidan nari ketmaydi. Ammo boshqalarning moliga ham kimdir qarashi kerak-ku. Toy burnini tortib qo‘yadi-da, indamay polizga qarab yuguradi. Dikonglab sakrayotgan takani qaytarib kelguncha biron buqacha dumini xoda qilib jiydazorga yugurgilab qoladi… O‘ynab-o‘ynab charchaganimizdan keyin hammamiz tol soyasida dam olamiz. Jo‘raboshimiz dadasi urushdan olib kelgan shinelni o‘tga yoyib, ustiga yonboshlaydi-da, maza qilib esnaydi:
– Toy, biz charchadik. Bir mizg‘ib olmasak bo‘lmaydi. Sen dejursan, mollarga qarab turasan.
Toy burnini jahl bilan tortadi-yu, indamaydi.
Bir kuni u astoydil yalindi:
– Meni Toy demanglar. O‘zimning otim bor – Toyir.
Jo‘raboshimiz quvlik bilan hammaga bir-bir qarab qo‘ydi.
– Bo‘pti! – dedi do‘rillab. – Senga uch kun muhlat. Uch kungacha hammaning molini yaxshilab boqsang, Toy otingni o‘zgartiramiz. Ammo kechqurun sigirimning yelini tirsillab tursin, bildingmi?
Chindan ham Toy uch kungacha sidqidildan xizmat qildi. Biz maza qilib futbol tepdik. To‘rtinchi kuni jo‘raboshimiz «majlis» to‘pladi.
– Bolalar, – dedi tantana bilan. – Endi Toyni hech kim Toy demasin. Bugundan boshlab uning oti – Xo‘tik. Yana bir yil harakat qilsang, o‘sib Eshak bo‘lasan.
Hammamiz xaxolab kulib yubordik. Toy bolalarga birma-bir qarab chiqdi-da, burnini tortdi. Indamay yer chizib o‘tiraverdi.
Chillak o‘yinining shafqatsizroq bir qoidasi bor: yutqazgan bola zuvlab nafasi yetmay qolsa, bir oyoqda hakkalaydi. Qoqilib ketsami, ikkinchi oyog‘i yerga tegsami, tamom! Tag‘in tayoq bilan chillakni urib sanaladi-da, yana chillak otiladi. Chillak borib tushgan joydan qaytadan zuvlash shart.
Bir gal Toyni salkam yarim chaqirim joydan zuvlashga majbur qildim. Turgan gapki, nafasi yetmadi.
– Lo‘killa! – dedim baqirib.
U chap oyog‘ini ko‘targancha hakkalab sakray boshladi. Ammo o‘n qadam ham yurolmadi. Har sakraganda burni buloqdek qaynaydi. Qayta-qayta artgani bilan foydasi yo‘q. Bolalar xaxolaydi. Ayniqsa, men huzur qilib kulaman. Oxiri bo‘lmadi – Toy yiqilib tushdi.
– Bo‘ldi! Qaytadan zuvlaysan.
– Zuvlamayman!
– Zuvlaysan!
– Zuvlamayman! Zuvlamayman! – Toy to‘satdan jazavasi tutib yerni mushtlagancha yig‘lab yubordi. – Hammangni yomon ko‘raman! Ayniqsa sen yomonsan!
Shovqin-suron bilan bo‘lib onamning chaqirganini eshitmay qolibman. Bir mahal qarasam, tepamda onam turibdi…
– Tur, bolam, – onam Toyning boshini siladi. Etagini ko‘tarib, uning burnini artdi. – Voy, onang o‘rgilsin, qo‘y, yig‘lama, bolam. – Keyin meni chetga imladi. – Bu yoqqa yur-chi!
Nariroqqa bordim.
– Nega ukangni yig‘latasan? – dedi qahr bilan.
– Qaysi ukamni?
– O‘sha ukangni!
– Toy-ku! Qanaqasiga ukam bo‘lsin? – dedim iljayib.
–Shunaqasiga! Nega qiynaysan bola bechorani? Yog‘ochning bo‘shini qurt yemay o‘lsin.
– G‘irromlik qilmasin-da, bo‘lmasa! – dedim chiyillab.– Nega zuvlamaydi?
– O‘lib qoldingmi shu bilan?..
O‘shandan keyin ko‘p o‘tmay Toylar ko‘chib ketishdi. Qayoqqaligini bolalar surishtirishmadi ham.
Toy… o‘sha o‘zimizning Toy shunday yigit bo‘lganiga hamon hayron edim.
Onam vafot etganda Toy onasi Niso xolani boshlab keldi. Keyin ham ko‘p yelib-yugurdi. Kunora keladi.
«Bizga xizmat bormi?» deb mashinasini to‘g‘rilab turadi.
Qaysi kuni ishdan kelsam, eshik oldida yana Toyning mashinasi turibdi. Qarasam, ayvonda Toy bilan Niso xola o‘tirishibdi. Sochlari oqarib ketgan Niso xola men bilan aylanib-o‘rgilib ko‘rishdi.
– Poshsha opamni tush ko‘ribman, – dedi ko‘ziga yosh olib. – Toyirjonni yetaklab yurgan emishlar. Shunga bir xabar olay, deb keldim. – U bir zum indamay qoldi-da, ovozi tovlanib davom yetdi: – Poshsha opam qandoq edilar-a! Toyirjonni qandoq yaxshi ko‘rardilar-a!..
Niso xola ko‘zimga tikilib ohista so‘radi:
– Bilasiz-a?
– Bilaman, juda yaxshi ko‘rardilar, – dedim bolalikdagi o‘sha voqealarni eslab.
Niso xola ko‘zimga yana diqqat bilan tikildi.
– Aytgan bo‘lsalar kerak?
– Nimani?
– Aytmaganmilar?
– Nimani aytadilar! – dedim hayron bo‘lib.
– Iya, Toyirjon sizning ukangiz-ku! – Niso xola astoydil ajablandi. Keyin ma’yus tortib jimib qoldi-da, xo‘rsindi. – O‘shanda siz talpinchoq bo‘lib qolgan edingiz. Toyirjonning chillasi chiqmagan… Xudoning ham bandalariga atagan azobi ko‘p ekan. Bir kechada kasalga chalinib qoldim. Ko‘kragimga yomon yara chiqib, qirq kun «ol ket, ol qo‘y» bo‘lib yotibman deng… Ayni qahatchilik, urush, birov birovga holing nima kechdi, deyishi mahol… O‘zim-ku, mayli, bolam o‘lib qoladi, deyman. Dokaga angishvonadek yog‘mi, nonmi o‘rab chaqaloqning og‘ziga solib qo‘yishadi. Shunda deng, bir kuni Poshsha opam kelib qoldilar. Aylanib-o‘rgilib, Toyirjonni bag‘rilariga bosib emizdilar. Shu yerdan Beshqo‘rg‘onga saratonda kuyib har kuni uch marta qatnaydilar. Qirq kun shunday qildilar. Bir ko‘kragini siz emasiz, bittasini – Toyirjon. – Niso xola hiqillab qoldi. Yosh g‘iltillagan ko‘zini ro‘molining uchi bilan artdi.– Qandoq xotin edilar-a! Nima bilan rozi qilishimni bilmayman. So‘rasam, urishib berdilar. «Voy, gapingiz qurmasin, ovsin, ona sutiyam sotiladimi», deydilar. «Birovga yaxshilik qilib, ketidan tama qilgan odamning savobi gunohga aylanadi», deydilar… Qandoq edilar-a!
Niso xola ro‘molining uchini g‘ijimlagancha o‘yga toldi. Men ham, shu paytgacha o‘zim bilmagan ko‘kaltosh ukam Toyirjon ham bir nuqtaga tikilib qolgan edik. Har qaysimiz o‘z o‘yimiz bilan band edik, biroq hammamiz bir odamni– onamni o‘ylardik.
QANOAT
Otamning