достонларининг ибтидосини Аллоҳ мадҳи билан бошлаган Навоий «Ғаройиб ус-сиғар» девонини ҳам Аллоҳга ҳамд айтиб бошлайди, илк қитъасидаёқ фано мақоми масаласини кўндаланг қўяди:
Фонийи мутлақ ўлмайин солик,
Анга йўқтур умиди мақсади кулл.
Ҳора туфроққа сингмаган қатра,
Андин имкони йўқ очилмоқ гул.
Демакки, фонийи мутлақ бўлмасдан туриб, яъни ўзлукдин, ўз насиба-ю лаззатларидан, барча дунёвий мақсудларидан, жумладан, оила қуриш истагидан ҳам кечмасдан туриб, сув сингари эриб тупроққа сингимасдан туриб Аллоҳ жамолига етишиш имконсиздир. Буни ҳазратим «озодалик» деб атайдилар, яъни инсон дунёда яшайди, аммо унинг асири эмасдир.
«Ғаройиб ус-сиғарнинг еттинчи қитъасида Навоий «нақшбандия тариқининг «ифшоси ва адоси»ни баён этади. Унинг наздида бу йўл – «қаноат тариқи»дир:
Қаноат тариқиға кир, эй кўнгул, –
Ки хатм ўлғай ойини иззат санга.
Навоийга кўра, еру кўкка шоҳ бўлмоқ истасанг, қаноат сенга – тахт, иззат – тож бўлади, шоҳликнинг зарбоф тўни – «фано шуъласи» билан жисмни беркитмоқдир. Пок сўзинг ва Аллоҳ йўлида тўккан қон ёшинг «дуру лаълдан зебу зийнат»ингдир.
Бизга бугун маълумки, нақшбандия тариқатининг «халват дар анжуман», «сафар дар ватан», «назар бар қадам», «хуш дар нафас» сингари қоидалари мавжуд. Навоий бу қоидаларни баён этади. Аллоҳ дарди билан бўлишим ошкор бўлмасин десанг, анжуман ичра хилват қил:
Десанг хилватим анжуман бўлмасун,
Керак анжуман ичра хилват санга.
Агар сафар қилиш машаққатли бўлса, марҳабо, ватанда сокин ўлароқ сайр айла:
Ватан ичра сокин бўлуб сойир айла,
Сафардин агар бўлса меҳнат санга.
Агар йўлда бўлсанг, ҳар бир қадамингга назар сол, ўзингдан хабардор бўл:
Назарни қадамдин йироқ солмагил,
Бу йўл азми гар бўлса рағбат санга.
Ва ниҳоят, Мир Алишер Навоий қитъа интиҳосида ўзининг нақшбандия тариқатига дохиллигини ва умидворлигини очиқ айтади:
Бу оҳанг ила бўлғасен нақшбанд,
Навоий, агар етса навбат санга.
«НЕКИМ ФАРЗ ЎЛДИ БЎЙНИНГДА АДО ҚИЛ…»
Умрини тоат-ибодатда ўтказган Навоий учун энг асосийси халқ тинчлиги, Хуросон осойишталиги эди. Бу борада вазият қандай бўлмасин, Навоий юрт ободлиги, давлат тараққиёти ва эл фаровонлиги учун ҳар ишга, жумладан, шахсий орзу-армонларидан-да кечишга тайёр эди. Юрт шоҳи – болаликдаги дўсти, Хуросону Мовароуннаҳр – ота Ватани эди. Шу заминда туғилган, шу юртда тили чиққан, илму маърифатга шул давру давронда ихлос қўйган, умри бебақосини шу табаррук заминда эл бахти, саодати ва осойиши учун ўтказарди. Ҳатто отасидан қолган мол-мулкини, ўзи топган жамики бойликларини ҳам халқ учун сарфлар, юртда уч юздан ортиқ иншоот барпо эттирган эди.
Навоийнинг «Муножот», «Арбаин» асарлари тасаввуфона битиклардир. «Хамса»нинг ҳар бир достони муқаддимасида Аллоҳга муножот бор, яъниким ҳазрат достонларни яратишдан, баён этишдан олдин Аллоҳдан мадад