DUL-HÜSEYN , İBRAHİMOV-KIZLARLI
AMANHOR
Kitapnı ata yurtum
Gızlarga bağışlayman.
Yigit özü ölse de, atı ölmey.
BAŞ SÖZ
Abdul-Hüseyinni romanı "Amanhor", Dağıstanda yaşaygan Kumuk Türkleni gonuşağanları Türkçede, Kumukça yazılgan, haliği magnamda birinği roman bolganı gabul etilgen. Hatta Amanhornu, bütün Kavkasya’da yazılgan ilk roman bolganı da gabul etilgendir.
Fikru va estetik yakdan özünden alda yazıgan Nuhay Batırmurzayevni yazganlarından köp alga çıkganı belgili.
Kumuk Edebiyatını, köp aldağı yıllardağı yazıga alıngan şiuraları, anlatımlaga va başga gol yazuv asarlağa sahap bolganı, Kumukçanı çeperlerini geng ete, tarihi gıymatını ortağa sala.
Haliği Türkiye Türkçesini Macarlanı, Kumanlanı tillerin va unutulgan esgi Türk tilleni köklerin bilmeğe, ahamiyatlı bir varyant bolgan Kumukça, bugün de Türkçeni kadim bir varyantı bolup özün barlığın saklağan bir tildir.
"Amanhor" romanı, özünü çeberlik belgilerine qarağanda, qumuq yazıv edebiyatımınan köp bırınğı zamanlardan geleğen gelenekleri bulan baylavlu.
Kumukça hakda işleğen pahmulu ilmu adamlardan, Prof. Zeki Velidi Togan, Macar til alimi Prof. Dr. Gyula Nemeth, Prof. İstvan Mandoki Kongur va Prof. Çetin Pekaçarnı aytganlarından anglayganıbız küyünde Kumukça, Kıpçak Türkçe varyantını halige geltirgen lap yahşı Türkçe varyantı bola.
Venedik şahadağı San Marco Kitaphanada bolgan va 1303-1362 yıllarda, Latin harplar bulan yazılgan biringi Türkçe yazuv gabul etigen, Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus-Kuman kitap)’nı, Kumukça anatilli biri bolup, anlaganımı aytma süyemen.
Romannı göçereğende bilmeygenim sözler bulan garşı geldim. Sözlüklerde de tapmayganım sözleni, yüz yıldan fazla bir zaman alda Anadolu’ga göçgen bu halkın adamları arasında halide, bizim gatınlanı tilindeği Kumukça’da yaşayganın bilip süyündüm.
Amanhornu yazuvçusu Zaynulabidni ulanı Abdul Hüseyn İbrahimov 1890 yılda Dağıstannı Kyzlarkala şaharda tuvgan. Abdul Huseyn 13-14 yılga çığaganda başlap ullu atası Alini va agasını bay kitaplarından iştahlangan, onda yolugganı arap va fars klasik kitapları yaş Abdul Hüseynge bek tasir etgen.
Arap va Fars klasiklerin ohumak uçun ol, Osmanlı Türkçesi, Orus, Arap, Fars va Kalmuk tilleni yahşı üyrengen. Yazıvçu, ol tillerde yazılgan köp sanavdağı kitap bulan tanış bolgan va ol dövürdeği köp halk habarların yazıp defterin toldurgandır.
Hüseyin bir lakırında: "Esimde galır değenge inangança, osal da bolsa yazılganga inanmak golay" değen. Gertiden de Abdul Huseyn yaşavdan har algan sınavun, har eşitgenin, har görgenin, ahamiyatlı busa, özün defterlerine giyirip turgan. Muna, yazıvçunu şu esgerilgen hasiyatı, tergevlyüğü onu asarlarnda belgili bola.
Abdul Hüseyin 1910’unçu yılda, Kızlar şaharda “Yaşav (Hayat)” değen açılgan mektepte, Türk tiller üyretmek uçun muallimlik etmeğe başlağan. Açılgan mektepde Arap, Fars, Kumuk tiller bulan Orus tiller üyrenile va dünyanı yangı ilmularından darslar yürütüle bolgan.
Abdul Hüseyin ol mektepte Türk tillerden va olanı adabiyatlardan dars berip, köp yıllar işley. "Hayatda" Orusçadan dars beregen öğretmenler atların yazıvçu oyunu bir kitabında ullu hürmet bulan esgergen.
1917’nçi yılga gelgende, Abdul Hüseyin, Sovyetleni Kızlardağı devrim harakatın aktif çalışıvçusu işçileni, sabançılanı, sözcüsü bolgan. Yazıvçu "Ananı yüregi", "Ata yurtum" degen asarlarında Ullu Oktyabr sotsialist revolütsiyanı yıllarıyadağı ahvalatlanı gerti realist qaydalarda suratlama gast etgen. Sosyalist devrimci asker Abdul Hüseyin Kızlarnı Kumuk partizan komiserliğin etip, 1957 yılıda emekliğe ayrılgan.
Yazıvçunu yazgan asarların atların esgereyik; Amanhor – roman, Absiyahkentni tarihi, Tatar Hannı vilayet tarihi, Şiru mecmua – Türk tilde, Nasihat haberler: Yaman gelin va yahşı kayın ana, Yahşı gelin va Yaman kayın ana, Serdtse materi – Rusça, Zapisi komissara – Rusça yazılgan.
Ata yurtum Kızlar va başga şirulanı bolganı asarları; Arap, Fars, Türkçe tillerinde basılıp çığarılgan.
Abdul Hüseyinni, Meni Yaşlığım, Ananı yüreği va Amanhor değen romanların ayrıça alıp garamağa tüşe.
“Amanhor” Abdul Hüseyin İbrahimovnu 1915 yılda yazganı lap ullu asarı. Yazilgan küyüne, özünde göterilegen masalalağa garap bu asarğa halk romanı dep aytmağa yaray. Abdul-Hüseyn bu romannı yazağanda halknı arasında saklanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan – Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat Apendini tarihi va sapar(sefer-seyahat) kitaplarından, Türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat Name" kitaplarından paydalanğan. Fars, Türk, Orus tillerde yazılgan kitaplanı ohugan.
Tarih kitaplardan belgili bolgan küyde, Amanhor gerti, 17’nçi yüzyıllarda yaşağan adam, yaşağanı zamandağı Hanlanı zulumçuluklarını, gara halknı çekgen çillelerini, yaşlık zamanından hissetgen. Daha song da Tatar Han’nı Han sarayında işleygende, hâkimleni halkga etgenlerin özü gözleri bulan görgen, özü yoldaşlarımınan birçe zu-lumçulağa garşı turup baş göterüvnü başlatgandır.
Amanhor, har sayın, yarlılanı(fakirlerin) hanlanı zulmusuna qarşı yabuşuvğa çaqıra, pasih habarlar, nasihatlı yırlar aytıp Tatarhannı, onu vazirlerin, barı qurumun söge. Gelecek günler nasiplidir dep yorap, sabançılanı va başgaların hansarayğa çapğın etme hazirley. ongaylı gezik gelgen
Kızlardaki yarlı halknı beyleğe, hanlağa garşı baş götergende harakatnı başında bolgan. Özü yangız barıp, Tatarhannı öltüre. Amanhor yangız etgen şo yigitlik Tatarhannı hanlığın buzulmaklığında bek ullu rol oynay. Amanhor halk gahrumanı, şair va tarihçi bolgan. Biy taypalar hilla qurup, Amanhornu tutalar va halkdan yaşırtğın dar ağaçlağa ileler.
Amanhornu yazgan şirular, bergeni habarlar gol yazuv kitaplarda saklangandır. Onu hakda ol devürlerdegi alim Mahammat Apendini kitaplarında malumatlar berile. Bugün de Dağıstannı şimal yağındaki Terik boy Kumukları, Nogaylar va özge halklanı arasında da onumunan baylavlu habarlar aytıla, şirular bar va yırçılar yırların yırlay.
Abdul Hüseyn bu romannı yazağanda halqnı arasında saqlanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat-Apendini tarihi va sapar kitaplarından, türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat-Name" kitaplarından paydalanğan. Yazıvçunu atası Zaynulabidinni qol yazıvlarında da Gızlarnı tarihine baylavlu bolup Amanhornu, ol devürdegi yaşavnu haqında köp materiallar tabulğan.
Abdul Hüseyn yigitlik temada ullu asar yazmaq uçun Terik boy Kumuklanı, Noğaylanı halk yigiti Amanhornu hakındağı yırlağa, habarlağa, efsanelege ahamiyat bere.
Qızlar şaharnı qıbla yanında, Terikni esgi ağımı bolğan yerde bir göterinki görünegen yer bar, o yerge hali de "Amanhor töbe" dep aytıla. "Amanhor töbege" qızlarlılar subay tallanı salqınında gezeme baralar, ayroqda, bayram günlerde cahiller onda hayran ösgen terekleni salqınında yal almağa cıyıla.
Romannı aslu motivi yarlı ulanlar klass yabuşuvda hakimlege garşı görsetegen yigitlik, qoççaqlıq. Amanhor ol yabuşuvnu başında tohtağan.
Yazılganlağa garaganda kitapnı, Dağıstan’da ohutulganın va üyretilgenin anglaybız.
Yazuvçu, romannı başlapgı bölüğünde özü toplağan materyallanı va tarihi ahvalatlağa artık köp tergev berip yazğan, tarihi ahvalatlar alğa çığıp, ol ahvalatlanı yurütegenler adamlar artğa salınıp yazılğan. Ortalağa tuvra yazuvçu, bu taypa kemçiliklerden azat etme qarağan, amma olardan tolu küyde qutulmağa bolmağan.
Artdağı bölüğünde busa romannı manasın guvatlandırmak uçun ana temaya gaytganı görüle.
Asarlarda berilgen sıylı ullu ideyalar: