tarcuma uçun aytılması tarık bir zat da bu romanda bolganı yimik, Dağıstannı tarihinde de Sultan Mahmut atını köp aytılaganıdır. Köp bolganı uçun tarihdeği adamlar garışa. Yangılış anglaşıvlağa sebep bola. Bulardan birin başgalardan ayrımak uçun Kumuklar bile turup Sultan Mahmutga Şeyh Sultan Mut dep aytalar. Sultan Mut 1560 da tuvgan, 1643’ünçü yılda ölgen. Atı aytıgan asger başçılardan va hukumat gullukçulardan. Kavkasda neçikde hatta Dünya tarihinde birinçilikde aytıla gelgen. Vatannı azadlığında sayalı Sultan Mut Tarkovsky kop ullu iş görsetgen. Kavkasda va başga ülkelerde İslam dinni yayuvda va adamlanı bir birine iy etmeğe köp çalışgan.
Ullu Kumuk Asger Başı ( Kumananı ) Şeyih Sultan Mut’nu Türk tarihi va Dünya tarihi garavudan gıymatını anglamak uçun onu baş bolganı Dağıstan asgerini utganı Karaman davu uçun belgili Rusya tarihçilerinden Karamzin’ni, bulay dep yazganı bilmek taman bolacak. “biz 6 mingden 7 minge yerli asker adamnı va 118 yıl Kavkasda hakimliğimizni tas ettik.”
Turkiyada yaşaygan köp Kumuklar Bu kitapda yazılgan Kumukça yazuvlanı birinçiley ohucak. Bu yazuvlar, Türkiye Türkçesi alfabesiminen yazıldı. Bugünge gadar Kumukçanı saklağan, yaşatgan va konuşgan, Türkiyadağı Kumuklanı, kalima haznasın götereceğine, geng eteceğine, songra gelecek naslulaga Kumukçanı yetişileceğine kömek eteceğine bolgan inamlığım tam.
Turkiyadağı Kumuklar uçun mağa Anglayış göstergen va kömek etğenleğe Barakallamı bildirme süyemen. Bu kitapnı hazır etip, basmakhanadan basıp çığartgan ohuvçuga yetiştirgenleni hızmatı va komekleri uçun başlap, Avrasya Yazarlar Birliğinin ortakçıları va Birleşüvnü Hürmetli başı Dr. Yakup Ömeroğlu'ga, Kumuk Türkçesi Sözlüğünü Yazgan Prof. Çetin Pekaçar’ga, Agarahin Sol-tan Muratovga, dağıda barakalla bildirme süyemen.
AMANHOR
Bu üynü1 men gurganman
Esgi-puskü2 ağaçdan,
İçine bezev bergenmen
Allı-güllü gumaçdan
Galkısını tübünden
Dört bağana3 gakganman,
Har-bir bağanasına
Bir türlü at takğanman.
Men gurğan bu üyümde
Yıbav da bar, hars da bar,
Men gurgan bu üyümde
Yılav da bar, yas da bar.
Men üyümde yıbandım,
Yüreğimni hür etip.
Vatanımnı çırağın4
Endi yakdım nür etip.
Tekstde, har betni tübünde, berilgen anglatıvlar asarlanı başlap bas mağa hazirlegen S.M.-S. Aliyevniki. Bu anglatıvlar tarcumalağa göre etilgen va kitapnı teren anglamağa berile.
Tavda otlasın ulaklar,
Şar-şar aksın bulaklar.
Umutum bar sönmes dep,
Men yandırğan çıraklar.
Savboluğuz, üylerim,
Sizin taşlap getemen.
Menden song galğanlağa
Hak amanat etemen
Hacitarhan5 aldağı zamanlardan berli har yakdan savdügerçiler gelegen bir ullu şahar bolğan.
Bir ming altı yüz altmışınçı yılnı güzünde bu şaharğa İrandan tacirler6 gele. Olanı arasında Horasan şaharlı yigirma beş yıllık çağındağı Said Mahammat Amankuli oğlu da bolğan.
İrandan gelgen özge tacirler, alıp gelgen malmatahların da satıp, Hacitarhannı bazarlarından atlar, tüyeler va tuvar-mal alıp, kaytıp geteler. Said Mahammat busa munda, Hacitarhanda, İranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayında galğan. Ol ticaret ete turup köp kerenler Galmuk ellerde bolğan va ondağı atı batırlıkğa aytılğan Tarhan Murza bulan tanış bolğan. Artda da Said onu bulan şolay yuvuklaşğan çı, eki de yuvuk özleni ticaret işlerin birleşdirgenler. Bular birçe savdüger ete turup, köp yırak ellege de bara bolğan. Olar atlar, tüyeler, tuvar-mal alıp İranğa, Afğanistanğa, Hindustanğa barğan. Savda bu eki de gurdaş yahşı mallı-hallı adamlardan sanalğan bolğan.
Said Mahammat iranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayına gelip-getip yürüy turup, saray kullukçusu Hakimcan bulan yuvukdan hallaşa.
Hakimcan boydak adam, onu birgine-bir kızı
Şamsukumardan başğa dağı birevü de yok. Şamsukumar yetişgen, isbayı kız, ol atasına kömekleşip, sarayğa gelgen konaklağa kulluk etip yürüy.
Said Mahammat Şamsukumarğa tezden haşık ekenni bilmey tursa da, tek bugün ahşam kızın tiley Saidlerden geleçiler gelecegi Hakimcanğa aldanok belgili bolğan. Hakimcan özünü inanğan yuvuğu Mahammat-apendini7 maslahatğa çakıra barğanda, ol Kavkaziyağa sapar çıkma dep hazirlene turup tabulğan.
Mahammat-apendi Hakimcannı görgende, bek süyüngen, salamın da alıp, yuvuğun törge çığarıp olturtğan song:
– Buyur, apendim, neçik çıkğan eding? dep sorağan. Hakimcan özünü muradın aytğan. Mahammat-apendi Şamsukumarnı Said Mahammat bulan üylendirmekni ariv görgen va maslahat etgen.
Yuvuğunu tilevüne göre Mahammat-apendi barağan yolun eki günge artğa salğan va hürmeti, adatı bulan Şamsukumarnı nikâh toyun ötgergen.
Eki günden song Mahammat-apendi Kavkaz vilayatlarına barmak uçun gemelege de minip, yolğa tüşgen. Ol geme bulan üç gün Kaspiy dengizde üzüp, dörtünçü gün beri yağına, Tatarhannı8 vilayatına, çıkğan.
Tatarhannı sarayına yetginçe yarım çakırım beride yerleşgen Toytöbekent, şonda barıp birevlege konak tüşe. Bu ullu kentni yağasında ayak bulan aylandırağan un tartağan tirmen bola. Mahammat-apendi “ayak tirmen” degende, tamaşa bolup, oğar garamağa bara. Barsa– tirmen-ni aylandırağan on beş-on altı yıllık kızyaşlar. Bu yaşlanı başındağı halnı görgende apendini san-sanı titiregen. Ol kızlardan kıyının-tınçın, yaşavun sorağanda, olar aytalar:
– Babay, hanıbıznı bizge yazığı çıkmay, biz onu karavaşlarıbız. Bizin munda işleme yibergeni eki ay bola. Ataanalarıbız ölgenibizni-savubuznu da bilmey. Başında biz on bir kız bar edik, hali sen göresen, dörtevkalıp turabız: Zulfiya, Aynisa, Pahtahanım, Tacihanım. Biz de butubuzdan, kolubuzdan ayrılıp bitgenbiz:
Mahammat-apendi:
– Alda da çı Tatarhan bek zulmuçu han ekenni aytıp eşitip bile edim, hali busa gözüm bulan görüp inandım, dep oylağan va kızlağa bek yazığı da çığıp, olardan ayrılğan.
Mahammat-apendi bu kentden gayrı Tatarhannı özge kentlerine, yurtlarına, avlaklarına barıp aylanğan, işleygen adamlanı köp görgen. Birleri tatavullar kaza, birevler çaçılğan aşlıklağa suv sala, birevler çaltikge vallar baylay, bellerine yetginçe suvnu içinde aylana. Turağan yerleri yerni kazıp etgen töleler. Aşayğan aşları arpa un bulan katnaşğan tiri un, tuzlu kuruğan balık, avlakda ösegen yaşıl haltalardan etilgen şorpalar, içegeni kuyulardan alınağan sasık suvlar. Üstündegi giyimleri yamavlu