ğımsızlığa Adanan Ömür: Mahambet Ötemisulı
Mahambet ÖTEMİSULI
(1804 – 1846)
Mahambet, Kazak topraklarını istila etmeyi amaçlayan, verimli topraklara askeri kaleler – Orınbor, Oral, Elek, Berdenki – inşa ederek yerleşmeye başlayan Rus Çarı’nın siyasetine ve bu amacını gerçekleştirmek için kukla gibi kullanılan Kazak Hanları ile Sultanlarına karşı halkı uyandıran, açıkça silahlı ayaklanmaya çağıran ilk Kazak şairidir. Bu konuda Kazak Edebiyatı ders kitabında şöyle yazıyor: Mahambet Ötemisulı, alev gibi yanan şair ve 1836-1841 yılları arasında Batı Kazakistan’daki istilaya (Rus istilası) karşı halk ayaklanmasının öncüsü. Onun özgürlüğü, eşitliği arzulayan, halkının derdini dile getiren kılıç gibi keskin şiirleri ayaklanmanın sloganı olmuş ve askerin yüreği uyandırıp coşturmuştur. Onun şiirlerinin kudretli gücü bu güne kadar okuyucularını duygulandırır, genç nesle millet sevgisini, vatan sevgisini öğretir. Kazak Türkleri küçük yaştan itibaren çocuklarını Mahambet şiirleriyle yetiştirmektedirler.
1801 yılından itibaren Batı Kazakistan’da, İdil ve Yayık nehirlerinin arasında Bökey Ordası kurulur. Bu devlet yapılanmasının Bökey, Sığay ve Cangir Hanlar yöneticileri oldular. Adı geçen hanlar döneminde, XIX. yüzyılda verimli topraklar Kazaklardan alınarak Ruslara verilmeye başlanır. Buna karşı koymaya çalışanlar en ağır şekilde cezalandırılır. Özellikle Cangir Han, en verimli yaylaları, en verimli toprakları kendisini destekleyen, sultanlara, din adamlarına, kendisine hizmet edenlere, akrabalarına dağıtır. En büyük payı da kendisi alır. Böylece halk ayaklanmasının çıkmasına neden olur. 1936-1938 yılları arasında yer alan İsatay Taymanov’un Bökey Ordasındaki halk ayaklanması toprağın daralmasından, Kazak Hanlarının tutumu ile Çarlık Rusyasının sömürgeciliğine karşı çıkan halk davasıdır.1
Mahambet Ötemisulı da bu ayaklanmayı dile getiren, ayaklanmanın çağrıcısı ve İsatay’ın en yakın arkadaşıdır. 1804 yılında Batı Kazakistan’da, Orda ilçesi, Beketay Kumı köyünde dünyaya geldi. Mahambet, gençliğini Han Sarayında geçirdi. Bir süre Cangir Han’ın sarayında hizmet etti. 1824-1828 yılları arasında Orınbor’da Cangir Han’ın oğlu Zülqarnayın’ın yanında kaldığında Rusça öğrendi. Arapça ve Rusça’yı iyi bilen Mahambet’i Cangir Han kendisini övecek şair olarak gördü. Fakat o han sarayı’ndaki haksızlığı görünce Cangir Han’a karşı geldi ve mücadeleye girişti. Cangir’in emirlerine uymadığı için saraydan ayrıldı.2
Mahambet ismi bu ayaklanmayla bağlantılı olarak bütün yurtta duyuldu. Şiirlerinde kendisini, arkadaşlarını ve o devirdeki tarihi süreci şiirlerinde tarif eder. Onun şiirleri halka büyük moral verir. “Savaş” adlı şiirinde Beketay Kumu’nda geçen çatışmayı şöyle anlatır:
Asker jiyıp аttаndıq,
Beketаy edi turаğım.
Аyğаylаp jаwğа tiygende
Аğаtаy-Beriş – urаnım.
Beketаy qumğа el qоnıp,
Bаybаqtı Jünis аttаndı,
Qоsıluwğа dem bоlıp.
“Qudаylаdı” hаn ulı,
İzdegen jаwı biz bоlıp.
Jаw qаrаsı körindi,
Jiyılğаn äsker bülindi.
İsаtаy – bаsşı, men – qоsşı.
İsаtаydıñ sоl künde
Аqtаbаn аtı аstındа,
Duwlığаsı bаsındа.
Zığırdаnı qаynаydı,
Аstınа mingen Aqtаbаn
Аq bökendey оynаydı.
Asker yığıp atlandık,
Beketay idi durağım.
Nara atıp düşmana saldırdığımızda
«Ağatay Beriş!» idi uranım.
Beketay Kumu’na yerleşen,
Baybaklı Cünis atlandı,
Koşulup destek için.
Allah dedi han oğlu,
Düşman bildiği bizleri.
Düşmanın gölgesi göründü,
Han askeri dağıldı.
İsatay öncü, ben yaveri.
İsatay’ın o günde
Aktaban atı altında,
Tolgası başında.
Öfkesi kabarıyordu,
Üstüne bindiği Aktaban at
Ceylan gibi yerinde duramıyordu.
Mahambet doğaçlama şiir söyleme yeteneğine sahip olan bir şairdir. O, Narın bölgesi’nde yaşadı. Halkı arkasına alabildi. Kahramanlıklık yapmakla kalmadı, bütün şiirlerinde kahramanlığı da anlattı. Şiirleri halkın ölmez mirası haline geldi. “Erewil atqa er salmay” (Sağlam atı eyerlemeden), “Kün qayda?” (Gün nerede?), “Muñayma” (Kederlenme) şiirleri halkı ayaklanmaya, mücadele etmeye çağıran şiirleridir. Bu şiirleri ayaklanmaya katılan halkın sloganı olmuştur.
İsyan 1836 yılının ilkbaharında başladı. Ekim ayının sonunda da İsatay iki bin askeriyle Han Sarayı’nın etrafını sardı. Onun Cangir Han’ı hâlâ yola getireceğim ümidi vardı. Yanındaki Mahambet, Übi, Tanatar ve Qabılanbay gibi en yakın arkadaşlarının sözünü dinlemedi. Saraya saldırmasına izin vermedi. Toplu, ağır silahlı Çar askerlerine karşı atlı isyancılar karşı karşıya geldiler. İsyancılar, bu durum karşısında geri çekilmek mecburiyetinde kalır. Büyük yenilgiye uğradı.3
Bu durum Mahambet’in İsatay adına yazdığı “Ay, Mahambet, joldasım” (Hey, Mahambet, yoldaşım) şiirinde anlatılmaktadır.
Awır äsker qol ertip,
Jasqusqa barıp kirgende,
Arıstanday aqırğan
Aybatıma şıdamay,
Han balası jıladı – ay,
“Janımdı qiy” dep suradı-ay!
Aqköñil, añqaw jürekten,
Beremin dep, men turdım.
Kök bedewdi bawırlap,
Şabamın dep, sen turdın,
İsatay basşı bilsin dep,
Awır äsker qol turdı
Büyük bir ordu yanıma alıp,
Jaskus’a gelip girince,
Aslan gibi gürleyen
Hiddetime dayanamayarak,
Han balası ağladı-hey,
“Canıma kıyma” diye yalvardı – hey!
Alçak gönüllü saf yürekle,
Hayatını vereyim diyen ben idim.
Kök yarış atı kırbaçlayarak,
Hepsini ezip keselim diyen sen idin,
Öncümüz İsatay bilir diye,
Büyük bir ordu duruyordu.
Mahambet’in halk arasında çok yayılmış “Mahambettin Cangire aytqanı” (Mahambet’in Cangir’e Söyleği) şiiri yediden yetmişe herkes tarafından ezbere bilinir.
Hаn emessiñ, qаsqırsıñ,
Qаs аlbаstı bаsqırsıñ,
Dоstаrıñ kelip tаbаlаp,
Duşpаnıñ seni bаsqа ursın!
Hаn emessiñ, ılаñsıñ,
Qаrа şubаr jılаnsıñ.
Hаn emessiñ, аyarsıñ,
Аyır quyrıq şаyansıñ!
Han