баҳслашмайдиган, сўкинмайдиган, хушмуомала тингловчи сифатида кўрган яна аллақанча одамлар поручикнинг онгига ўз назарияларини, бўлажак давлат ҳақидаги қарашларини тиқиштиришарди. Шу туфайли унинг миясида ҳаммаси аралаш-қуралаш бўлиб кетар ва бу баҳсчилардан қайси бири унга яқинроқлигини, кимнинг дунёқараши унга ишончлироқ, қулайроқ эканини ўзи ҳам тушунолмай қоларди. Катта сиёсатда ҳам, дабдабали сафсатабозликда ҳам у жуда тажрибасиз эди. Лекин поморлар билан ўтган уч йил давомида оддий халқнинг ўз ҳаётий мантиғи борлигини кўрди. Халқ ўз меҳнати билан тўкин-сочинликда яшашини, керагида унга кўмаклашишларини, лекин халақит бермасликларини хоҳларди. Бир қарашда ҳаммаси жўндек, лекин халқ мана шу энг оддий нарсага эриша олмаётганди.
Маҳкумликдаги вақт секин ва бир хилда ўтиб борарди. Кишини эзувчи хаёлларни фақат камерага тиқиштирилаётган, сўнгра эса номаълум томонга жўнатилаётган янги кишиларгина бўларди. Анархистнинг айтишича, уларни “Духонин штаби”га, яъни Совет ҳукумати мухолифларининг атамасига кўра отиб ташлашга олиб кетишарди. Смидовичнинг ўзини ҳам тез-тез сўроққа чақиришар, у ҳорғин ва аламзада аҳволда қайтиб келарди. Ундан анархистларнинг режалари ҳақида айтиб беришини; қачон, қайси кучлар ва кимлар бошчилигида исён кўтариш режаланаётганини билишни хоҳлашарди. Смидович эса буларнинг бирортасини ҳам билмас – у бир йилдан бери ОГПУнинг ички турмахонасида ўтирар ва ҳаммаслакларидан буткул узилиб қолганди.
– Тезроқ асфаласофилинга равона қилишса эди, – дерди у зарда билан. – Бунақа комиссарбашаралар ва уларнинг аҳмоқона саволлари жонимга тегди.
Рус тилининг бундай нозик ибораларини билмайдиган Ютаро Тода анархистни доим ҳам тушунавермасди.
– Нима дегани у – асфаласофилинга равона қилиш? – сўради у.
– Бошқача айтганда, отиб ташлаш дегани. Сен, оғайни, бу ерда бирор йил ўтирсанг, турмахона тилини анча билиб оласан.
Поручикни сўроққа чақиришмасди. Икки ҳафтадирки, уни ҳеч ким безовта қилмас, гўёки уни эсларидан чиқариб юборишгандек эди.
– Ҳали шошмай тур, терговчилар билан суҳбатлашавериш жонингга тегади, – тиржайди анархист. – Сени пишиб етилишга қўйиб қўйишган.
– Бу нима дегани? – аниқлаштирмоқчи бўлди поручик.
– Қишлоқларда ям-яшил помидорларни узиб олишадида, деразага, қуёшга қўйишади. Куз келиб бўлган, ҳамма ёқ совуқ, полизда улар музлаб қолиши мумкин. Шунақа қилишса, помидорлар бирин-кетин қизара бошлайди ва кейин ейишади. Мана, сени ҳам ушлаб туришибди, сен қийналяпсан, сўроқни кутасан, нимада айблашаётганини билгинг келади. Инсон асабийлашаверганидан сўнг ўзини назорат қила олмай қолади, демак, у айтгиси келмаган гапниям оғзидан гуллаб қўяди. Бу ерда, оғайни, ўз гапиртириш усуллари бор.
Анархистнинг сўзлари рост бўлиб чиқди.
Ютаро Тоданинг ҳам сўроққа бориш навбати келди.
Ўша оқшом Смидович унга каравотни бўшатди ва Ютаро ухлашга ётди. Энди кўзи илинганида, эшик шарақлади ва