yurt
1. TAVOF
CHINOR KUNLAR
Zulmat ortidan yorug‘lik kelishi – qonuniy, shubhasiz, bu safargi tong ham hech kimni ajablantirmadi. Albatta, qat’iy belgilab qo‘yganimdek, nonushta qildim va taranglikdan yorilay deb turgan kichkina safar xaltamni ortmoqlab yo‘lga tushdim. Har kuni sumkachamni o‘ynatgancha uydan chiqardim. Bugun esa… Hovliga tushishim bilan bahri-dilim ochilib, g‘o‘dayib ketdim, go‘yo ulkan vazifani ado etishga ketayotgandek edim. Trolleybusda ham ancha sirli tuyulgan bo‘lsam kerak, to‘ladan kelgan, qo‘ng‘irsoch juvon qiziqib gap qo‘shdi, suhbatimiz qo‘r olib, metrogacha chakagimiz tinmadi. Unga ekspeditsiyaga, 20 kunga ketayotganimni ham aytib o‘tdim.
Matbuot saroyi oldida xiyla odam to‘plangan, qoplar, sandiqlar ham bor. Hamrohlarimni g‘ira-shira taniyman. Kelishilganidek, televideniye muxbiri Sadriddin kutib turgan ekan. Bu haqda bilardim.
Mikrofonga qarab ancha kalovlandim, chunki hayajonlanayotganim aniq edi, oxirida o‘zimni bosib olib, vazifalar haqida puxta gapirdim. Yo‘lga tushish tadorigi bir oz cho‘zildi, aytmoqchi, hali avtobusimiz ham yetib kelmabdi.
Qisqagina kuzatish marosimi bo‘ldi. Unda respublika yoshlar tashkilotining sarkotibi, faxriy jurnalist, mashhur shoir va’z aytib, safarga muvaffaqiyat tiladi. Avtobus ham tayyor. Kino, foto, video apparatlar ishlatilmoqda. Suratchi yuk ko‘tarib olgan sayyohdan kuzatuvchi bilan quchoqlashib, ro‘znoma uchun maxsus suratga tushishni iltimos qildi. Qiyofa jiddiy, bir oz ma’yus bo‘lsa ham mayli, axir… qaytib kelmaslik-da mumkin. O‘rindiqlariga yashil niqob qoplangan avtobus liq to‘ldi, orqada shift bo‘yi qilib ko‘rpa-to‘shaklar taxlangan, salonda oziq-ovqatlar, plyonkalar va boshqa lash-lushlar joylashgan yashiklar, qoplar.
Zangiotagacha hamroh bo‘lib borayotgan kuzatuvchilar ham bor. Rustaveli ko‘chasi bilan shahardan chiqib ketdik.
Shunday qilib, safar boshlandi. Uning qanday davom etishi, tugashi haqida biror narsa deyish qiyin. Hozir bu haqda o‘ylayotganim ham yo‘q. Deyarli bir yil shu g‘oya bilan yashadim. Mavridi kelib, bu haqda bosh qotirsam, hozirgidan battar sarosimaga tushib qolardim. Birinchi maqolani taskin bo‘lar, deb, tez va shavq bilan yozdim. Uni tayyor holida ancha olib yurdim, negaki, biror muharrirning iltifot ila qabul qilishiga ishonmasdim. Katta hamkasblar bilan maslahatlashdim, nihoyat, noyabr oyida uni Amirqulga (u yoshlar gazetasining ijodkorlar bilan ishlash bo‘limida xizmat qilardi) topshirdim. Maqolaga «Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishi o‘tkazilsa, yo‘l og‘ir bo‘ladimi?» deya uzun sarlavha qo‘ygandim. U tahririyat papkasida uzoq turib qoldi. Bu orada yil oxirlab borar, yangi rejalar tuzilayotgan edi. O‘rtoqlar bilan maslahatlashib, xayrli ishni yangi yildan boshlashga qaror qildik. Muvaffaqiyatdan umid kam esa-da, nima bo‘lganda ham maqolaning chiqishini juda istardim. Uning sarlavhasi bir oz o‘zgarib bosildi. (Quyida o‘sha maqola aynan keltiriladi).
SOHIBQIRON O‘TGAN YO‘LLAR BO‘YLAB
Biz mustamlaka azoblaridan qutulib, o‘zligimizni bir oz anglash sari intilayapmiz. Go‘yo ulkan charxpalakni tinimsiz aylantirishga mahkum etilgan bandi arqonlardan xalos bo‘lib, nafas rostladi-da, deyarli ilk bor: «O‘zi, mening ajdodim kim edi? Nahot ular ham boyning arig‘iga suv tortish bilan mashg‘ul bo‘lib, dunyodan o‘tgan bo‘lsa?!» deya mulohaza qilayotgandek bo‘layapti. Garchi amaliy ish gapdan kam bo‘lsa-da, shunisiga ham shukr qilasan, kishi. Axir kechagina qo‘llarga emas, til-zabonlarga ham kishan solingan edi-ku. Bunday ro‘shnolik rag‘bat uyg‘otadi.
Xalqimiz o‘tmishi, purviqor bobolarimiz bilan qanchalik faxrlanmaylik, biz ularga loyiq bo‘lmasak, bu xufiyona iftixor mushukning «Biz ham yo‘lbarslar avlodidanmiz» qabilidagi maqtanchoqligiga o‘xshab qoladi. Millatdoshlarimizning o‘zligini tanish uchun qilgan amaliy ishi shu bo‘ldiki, biz bobolarimiz qalam surgan alfavitni o‘rgana boshladik. Bilmadim, hazrat Alisher Navoiyni qachon to‘liq o‘qiymiz? Yoki ulug‘ Abdulla Qodiriy tilsimoti qachon har bir o‘zbekka to‘la yetib boradi?
Jumladan, Amir Temur haqida cho‘chib, qimtinib gapira boshlashdi. Ta’riflaganda esa «murakkab shaxs», «O‘rta Osiyo tarixida o‘chmas iz qoldirgan» kabi hammabop sifatlashlar ishlatilmoqda. Holbuki, jahon afkor ommasining e’tirof etishicha, Amir Temur buyuk shaxs, u dunyo xalqlari tarixining davrlar quyuni mahv eta olmaydigan o‘lmas qoyalaridandir. Bizlar Temurga vatandoshligimiz bilan har qancha faxrlansak arziydi. Biroq hozirgacha bu «faxr» buyuk jahongirning ruhini bezovta qilish – uning qabrini ochishdan nariga o‘tgani yo‘q, aksincha, uyalmay-netmay «mustabid feodal», «qonxo‘r» kabi la’natlar osib kelindi, hatto uni «o‘zbeklarga daxli yo‘q» deguvchi po‘k olimlar ham topildi.
Mayli, har kimning bilgani o‘ziga. Men Amir Temur nomini qadrlovchi kishilarni amaliy harakatga taklif etmoqchiman. Ma’lumki, Temurning o‘smirlik yillari, Movarounnahr taxtini egallashgacha bo‘lgan hayoti jang-u jadallarga, keskin voqealarga boy bo‘lgan. Hayoti turli tarzda kechgan. Goh kichik-kichik to‘dalarga qo‘shilib, tog‘-toshlarni kezgan, goh qurol va lashkar to‘plash ilinjida to‘qnashuvlarga borgan. Bu voqealarning asosiy qismi Shahrisabz atroflarida, Hisor tog‘ tizmalari orasida bo‘lib o‘tgan. Hozir ham bu joylarda o‘sha suronli yillarni eslatib turuvchi obidalarning vayronalari saqlanib qolgan, tepaliklar, g‘orlar, soy-daryolar voqea ishtirokchilari (xususan, Amir Temur) nomi bilan ataladi. Xalq orasida to‘qilgan qo‘shiqlar, afsonalar tildan-tilga o‘tib, hamon aytilib kelinadi. Xullas, yillar xotirasi xuddi uvol bo‘lgan tuproq kabi sochilib yotibdi. Orzu qilamanki, bir nufuzli ekspeditsiya uyushtirilib, Amir Temur izlari bo‘ylab yurish o‘tkazilsa-da, uning materiallari jamoatchilikka e’lon qilinsa, ancha savob ish bo‘lardi.
O‘zimcha, ekspeditsiyani tashkil etish tartiblari, faoliyat jarayoni, taqdirini ham o‘ylab qo‘yganman. Uni tuzishga hozirdan kirishish mumkin va ekspeditsiya 1991-yilning iyun-iyul oylarida o‘z faoliyatini amalga oshiradi. Avvalo, uning homiysi ma’lum bo‘lishi kerak. Men bu sharafga O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tarix instituti, Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi, respublika yoshlar tashkiloti va gazetasini loyiq ko‘rardim.
Ekspeditsiya qatnashchilari tarkibida tarixchilar, folklorshunoslar, tilshunoslar, geograflar, etnograflar, o‘simlikshunoslar, arxeologlardan tashqari jurnalistlar, fotograflar bo‘lgani ma’qul. Ishtirokchilar konkurs asosida tanlab olinadi. Mening taxminimcha, yurish marshruti tekislikdan tashqari qirlar, tog‘lardan ham o‘tadi. Asosan yayov yoki otda (eshakda) yuriladi. Ishtirok etuvchilar shunga tayyor bo‘lishlari kerak. Albatta, har bir soha kishisining qiladigan ishi ma’lum. Maqsad – qaysi hududdan o‘tilsa, o‘sha yerning har tomonlama mukammal manzarasini aks ettirishdir. Shuningdek, o‘sha joylardagi odamlarning bugungi hayoti ham diqqat-e’tiborda bo‘ladi.
Yurish qatnashchilari ikki guruhga bo‘linib harakat qiladilar va bir nuqtada uchrashib, bir-birlarining izidan qaytadilar (yo‘lni almashtiradilar). Har bir guruhda 10–13 kishi bo‘lgani ma’qul.
Ekspeditsiya quyidagi manzillar bo‘ylab harakat qilgani maqsadga muvofiq. Toshkentdan bir kunda yo‘lga chiqilgach, ikki guruhga bo‘linib, Samarqand va Qarshi tarafga ajraladilar.
Samarqand guruhi Amir Temur qabrini ziyorat qilib, Shahrisabzga o‘tadi, Temur va Temuriylar bilan bog‘liq me’morlik yodgorliklarini kuzatadi, odamlar bilan suhbatlashadi. Yakkabog‘ tumanidagi Xo‘jailg‘or, Chiroqchidagi Tarag‘ay qishloqlarida bo‘ladi, ma’lumki, bu qishloqlar Temur va ajdodlari tug‘ilgan qutlug‘ joylar sifatida e’tirof etiladi. Chiroqchi tumanidagi Langar qishlog‘i, uning yaqinidagi Amir Temur g‘ori ham e’tiborda bo‘ladi. Bu joylardagi yumushlar bitgach, Yakkabog‘ qishlog‘iga o‘tiladi, undan Samoq qishlog‘i orqali Haydarbuloq, Suvlisoy, Tog‘tor, Kaltaqo‘l aholi manzillaridan o‘tib, tog‘lar orasidagi Toshqo‘rg‘on qishlog‘iga yo‘l olinadi…
Qarshi guruhi G‘uzor shahri orqali o‘tib Qamashi tumanidagi Qiziltepa aholi punktidan Langar qishlog‘iga boradi. Yo‘lda Temuriylarga daxldor Boburtepani, O‘g‘lonjon ota ziyoratgohini ko‘radi, odamlardan hikoya va afsonalar yozib oladi. Shundan so‘ng Dehqonobod tumanidagi Oybek nomli davlat xo‘jaligi hududidagi G‘urumqishloqqa tomon yo‘lga tushadi, undan o‘tib, To‘rqa dovoni orqali Hisor tizmalarining Boburchi cho‘qqisi etagidagi Amir Temur g‘origa yo‘l oladi.
Samarqand guruhi ham g‘orga tomon yo‘lni davom ettiradi. Ular Toshqo‘rg‘on qishlog‘idan