marzaga yaqin kelib to‘xtadi. Opam mashinaning rulini Mukarram xolamga berib, uning ingalab yig‘lab turgan chaqalog‘ini qo‘liga oldi-da, juda avaylab sekin-asta yerga tusha boshladi. Mashina yurib ketgach, anchagacha ortidan tikilib turdi. Xuddi shu paytda negadir chaqaloq ham jim bo‘lib qoldi.
– Bari bir to‘g‘ri haydashni uddalay olmayapti, – dedi opam xuddi uh tortgandek qilib. Men opajonimga tikilib qoldim, juda uzoq tikildim. Shu turishida u ayol kishiga hecham o‘xshamaydi, oyog‘ida juda, juda ham og‘ir kerza etik erkaklarning paxtali shimi, egnida serpaxta fufayka, boshida quloqchin, yuzlari kir, qo‘llari moy… Eh-eh, tezroq katta bo‘la qolsaydim, trakorni o‘zim boshqarib, opamni hecham ishlatmagan bo‘lardim.
Opam marzaga, qalin tuproq ustiga o‘tirib, huzur qilib esnadi-da, Omonni tizzasiga oldi. Cho‘ntagidan suvi qochib, uqalanib ketay-uqalanib ketay deb turgan zog‘ora non olib, unga uzatdi. Keyin, «bugun vaqtliroq kelibsanmi, o‘g‘lim», deb menga yuzlandi.
– O‘zim… – dedim-u, u yog‘ini aytolmay chaynalib qoldim.
– Sholini tuydingmi?
– Tuydim.
– Qatiq uvitdingmi?
– Uvitib qo‘ydim.
– Makkani nima qilding?
– Tomga yoyib, yarmini uqaladim.
– Ajoyib o‘g‘lim bor-da, kel, peshanangdan bir o‘pib qo‘yay, barakalla! Yaxshiyamki, esim yo‘qligida seni tug‘ib olgan ekanman…
Shu paytda negadir juda, juda ham g‘alati bo‘lib ketdim. Tomog‘imga iliq bir narsa tiqilgandek butun vujudim bo‘shashib ketgandek bo‘ldi, yig‘lab yubordim.
– Ie, tentak, nega yig‘laysan?.
– Ona!
– Nima gap o‘zi?
– Xafa bo‘lmaysizmi?
– Nega xafa bo‘lar ekanman!
– Yig‘lamayman, deb so‘z bering!
– Avval ayt-chi!
– Yo‘q, avval so‘z bering.
– Ha, aka so‘z berdim.
– Otamni… – dedim-u, yana yig‘lab yubordim, – urushga olib ketar ekan.
Yo‘q, opam xafa bo‘lmadi, bir qalqidi-yu, jim bo‘lib qoldi, chaqiruv qog‘ozini hijjalay-hijjalay o‘qib chiqdida, bir so‘z demay menga qaytarib berdi. So‘ngra shu paytda huzur qilib non chaynayotgan Omonning kir boshiga yuzim bosib, o‘y surib ketdi. Nimalar haqida o‘ylayotgan ekan, har qalay xursand emas, bo‘lmasa ko‘zini mendan olib qochmasdi…
Otamning oldiga, qirga jo‘naydigan bo‘ldim, hali erta, kech kirguncha bemalol borib kelsam bo‘ladi. Ochig‘i, otam ishlayotgan joy bu yerdan uncha uzoq ham emas. Uchta qishloqning odami uchta qishloqqa suv beradigan anhorni kovlashyapti. Anhor suvi yozda loyqa, bo‘tana bo‘lib qoladi. Quyqa tashlab, ariqlarni ko‘mib yuboradi, bahorda kovlashmasa, yozda katta suv haydab bo‘lmaydi.
Anhorga tezgina yetib bordim. Tabelchilar har bir kishining chekini alohida-alohida qilib o‘lchab beribdi. Ketmonchilar katta anhor ichiga tushib olib, yuqoriga qum, shag‘al otishyapti, otamning oldiga tabelchi Murodxon aka boshlab bordi. U chaqiriq qog‘ozi kelganini eshitib, baribir Polvon tog‘ani urushga olishmaydi, u hozir to‘rt-besh norma ishlayapti, otangdakadan yana uch-to‘rt kishi ketib qolsa, kolxozning ishi yotib qoladi, deb qo‘ydi. Chindan ham boshqalarga to‘rtbesh metrdan o‘lchab berilgan, otamning cheki bo‘lsa naq yigirma metrcha keladi, uniyam tugatay deb qo‘yibdi. Otam shoshmasdan, bir me’yorda to‘xtovsiz yuqoriga qum irg‘itardi. Qo‘lidagi katta ketmoning ustaga o‘zi buyurtirib olgan. Bu ketmonda boshqa odam chopolmaydi, naq supraday keladi, og‘ir, juda og‘ir. Murodxon tog‘a bir oz kuzatib turdi-da:
– Polvon tog‘a, sizga eshak mingan xabarchi kelibdi, – deb qo‘ydi.
Otam ketmon urishdan to‘xtab, sopiga ko‘ksini qo‘yib, bizga qaradi. Menga ko‘zi tushgach, nazarimda kulimsirab qo‘ygandek bo‘ldi. Peshanasi terlab ketibdi, chuqur-chuqur nafas olyapti, to‘nining etagini qayirib, beliga qistirib olgan. Negadir bir yengini chiqarib, bilagini ham yalang‘ochlab olibdi.
– Orifjonmisan? – dedi nihoyat dadam.
– Menman, ota.
– Polvon tog‘a, bu yoqqa chiqavering, – gapga aralashdi tabelchi, – muhim bir gap chiqib qoldi.
Otam, chekimdan ozginasi qoldi, bir yo‘la tugatib chiqaman deb ko‘nmadi…
Anhordan chiqqach, men olib borgan xabarni eshitib: «Qara-ya, Murodxon, shu bugun tushimda ham ayon bo‘luvdi, oq ot minib kun botar tomonga qarab ketayotgan emishman», – deb qo‘ydi. So‘ngra boshqa hech narsa demay, goh burnini, goh chakkasini qashlab kulimsiragancha uzoq jim turib qoldi.
«BIR KO‘ZLI YOVNING BOSHI UZILSIN»
Kolxozimizning ona-bola raisi otamni urushga jo‘natmaslik uchun ko‘p harakat qildi, voyenkomatga ham borib keldi. Mirzapolvonning bir o‘zi bitta traktorning ishini qilyapti, u ketib qolsa kolxozdagi ishlarni kim qiladi, degan gaplarni ham aytibdi, ko‘nishmabdi. Hozir urushga shunaqangi pahlavon yigitlar kerak deyishibdi.
Otam, men kelguncha o‘tindan qiynalib qolmanglar deb, tuni bilan uxlamay bog‘dagi katta o‘rikni kesib, o‘tin tayyorladi, azonda tegirmonga borib bug‘doy bilan jo‘xori tortib keldi. Bitta burdoqi qo‘yimiz bor edi, ukam Omonning to‘yiga boqib yuruvdik o‘shani so‘yib, go‘shtyog‘idan bir qismini sotib, otamga yo‘l xarj qilib berdik bir qismini qovurib katta kastryulga bosdik otam olib ketadigan bo‘ldi.
Kechqurun uyimizga erkak-ayollar to‘planishdi, lekin ko‘pchilik kelmadi, nega desangiz, o‘sha kuni kishlog‘imizdan yana to‘rt kishi armiyaga ketayotgan ekan. Odamlarning qolgan qismi xayr-xush qilish uchun o‘shalarnikiga ketishibdi.
To‘lg‘on xolam frontga ketgan ikki o‘g‘li bilan ukasiga atab uchta xaltada quruq meva olib chiqibdi, borgan kuniyoq darrov bergin, onang soppa-sog‘ yuribdi deb qo‘ygin, dedi-yu, ko‘ngli buzilib ketdi shekilli, to‘satdan yig‘lab yubordi. Ketidan Parpi buvam bilan xotini To‘xta xolamlar chiqishdi. Buvam otamning ota avlodidan bo‘lar ekan. Umuman, qishloqda bizning urug‘larimiz juda kam. Bor-yo‘g‘i shu Parpi buvam, xolos. Opamning bo‘lsa urug‘laridan hech kim qolmagan deyishadi. Parpi buvam bilan To‘xta xolam ham o‘g‘illariga atab sovg‘a-salomlar olib chiqipdi. Buvam hassaga tayanib, oqsoqlana-oqsoqlana zo‘rg‘a yurib chiqti. Ko‘zini mo‘ltillatib boshi-boshi qilgancha ichkariga, erkaklarning oldiga kirib ketdi-yu, o‘tirganlardan bitta-yarimtasi ko‘ngliga yoqmadi shekilli, darrov orqasiga qaytib chiqdi.
– Polvon, qani beri kelchi, – deb dadamni chaqira boshladi, so‘ng hovli o‘rtasida tik turgan kelini yotqizib, yonma-yon o‘tirishgach, xo‘rsina-xo‘rsina so‘zini davom ettirdi: – Xudo nasib qilib o‘g‘illarimni ko‘radigan bo‘lsang, uchovining ham peshanasidan o‘pib qo‘ygin, xudoyo boshlari toshdan bo‘lsin. Mana bunisi – o‘risvoyga, ichida quloqchin bor, darrov kiyib olsin, nomard kelinim er qilib ketganini aytma, ko‘ngli eziladi… Mana bunisi – Anorvoyga, tezroq bergin, ichida patiri bor, qotib qolmasin tag‘in. Mana bu, ola xalta, esingda bo‘lsin, olasi, kenjatoyimga… Esizgina, bola g‘o‘r edi-ya! Endi o‘n oltiga to‘luvdi-ya! Meli baqqolning chaquvi bilan ketdi bola… Eson-omon qaytib kelsalaring, bu ziqna baqqolning ta’zirini o‘zlaring berasizlar. Inshoollo, o‘sha kunlarga yetaylik… Kenjatoyimga aytgin, rasmini jo‘natsin, juda sog‘indim, har kuni tushimga kiradi… Tavba qildim-ey, nuqul oyog‘imni uqalaydi, degin… Bolala-chaqangdan tashvishlanma, xudo jonimni omon qo‘ysa, bularni xo‘rlatmayman, o‘rtadagi devorni ertagayoq buzib, hovlini bitta qilib olamiz. Mana Orifing ham katta yigit bo‘lib qoldi.
– Amaki, o‘zim yetimlik bilan o‘sib, yuragim to‘la qon edi, – sekingina dedi otam uning ovozi qaltirab ketgandek bo‘ldi. Ko‘zlarida miltillab yosh tomchilari ko‘rindi. Katta odam yig‘lasa, g‘alati tuyularkan. O‘zimni