eshshak! – dedi yana otam.
Komandir negadir battarroq tutaqib ketdi, yer tepindi, otam yana qayta boshdan tushuntira boshladi. Eshak mast bo‘lib qolgan ekan dedi va:
– Piyanista, – deb qo‘shimcha ham qilib qo‘ydi.
– Piyanista?! – qoshlarini kerib takrorladi komandir.
– Ha, eshak piyanista, – dedi otam nihoyat tushuntira olganidan mamnun bo‘lib. Ammo komandir jahl otiga minib oldi. Nazarimda sochlari tikka bo‘lib ketgandek bo‘ldi, vizillaganicha ichkariga kirib, o‘zi tengi bir uzbek komandirni boshlab chiqdi.
– Nega komandirni haqorat qildingiz? – so‘radi yigit. Otam bo‘lgan voqeani aytib bergan edi, o‘zbek xaxolab kulib yubordi, rusga tarjima qilgan edi, u ham xaxolab kulib yana bir narsalar deb qo‘ydi.
– Nima deyapti? – qiziqsinib so‘radi otam.
– Essizgina, eshagini olib kelganda otliq askarlar safiga yozib qo‘yardim, minib jang qilardi, deyapti, – tushuntirdi o‘zbek komandir.
Safda turganlar o‘rtasida yengilgina kulgi ko‘tarildi. Otam ham kulib, shosha-shosha javob qaytardi:
– Komandirga aytgin, Parpi amakining eshagi tug‘sa xo‘tikchasini berib yuboraman deyapti, o‘shani minib jangga kiraveraman.
O‘ris komandir yana kuldi, yaqin kelib otamning yelkasiga shappatilab, safga qo‘ya boshladi. Otamning bo‘yi juda baland ekan, qayerga qo‘ysa yoni-beridagilar beli barobar bo‘lib qolaverdi. Oxiri safning eng oldiga o‘tkazib ko‘rdi, unda ham bo‘lmadi. Sheriklarining bo‘yi otamning yelkasidan bo‘lib qoldi.
– Sal engashib turaman, – dedi otam bo‘yi novchaligidan xijolat bo‘lib.
– Hechqisi yo‘q, – dedi komandir, – artilleriyaga sizdaqangi pahlavonlar kerak.
Komandir orqaroqqa chekinib, safga tiziling deya o‘rischa buyruq berdi. O‘tirganlar o‘rinlaridan turib, bir xillari qopchigini qo‘liga oldi, boshqalari yelkasiga tashladi. Komandir chapga buriling deb buyurgan bo‘lsa ham safdagilarning yarmi o‘ngga, yarmi orqaga burilishdi. Bir xillar yurib keta boshladi, yana bir xillari turgan joyida qoqilgan qoziqdek jim turishaverdi. Komandir safni avvalgi holiga keltirguncha naq terlab ketdi. Chapga deganda qayoqqa, o‘ngga deganda qayoqqa burilish kerakligini rosa tushuntirgach:
– Chapga! – deb buyruq berdi yana. Yo‘q, bu gal uncha anglashilmovchilik bo‘lmadi, hamma chapga burildi.
– Olg‘a! – buyruq bo‘ldi yana. Saf qo‘zg‘alishi bilan kuzatuvchilar ulu tortib yig‘lashga tushdi. Minglab odamlarning jam bo‘lib yig‘lagani juda qo‘rqinchli bo‘larkan.
– Otajon!
– Akajonim!
– Pahlavonim!!!
– Hoy, adasi, to‘xtang! – degan ovozlar eshitilib qoldi har tomondan. Nazarimda, butun olam yig‘layotgandek yer-u ko‘k daraxtlar ham ko‘z yoshi to‘kayotgandek bo‘lib ketdi. Usmon yig‘layapti, Omon bo‘zlayapti, Robiya chinqiryapti…
– Voy xudoyim!
– Alining qilichiga uchrasin o‘sha Girmon!
– Essizgina yigitlar!
– O‘g‘ilginam! – deb xayrlashishyapti odamlar. Opam negadir jim, yig‘lamaydi ham, gapirmaydi ham, to‘satdan loqayd, beparvo bo‘lib qoldi. Kun bo‘yi shu ahvolda yurdi. Miting paytida ham, askarlarni mashinaga chiqarishayotganda ham toshdek qotib turaverdi. Ukalarim yopishsa, siltab tashlaydi. Uyga qaytib kelgunimizcha ham kayfiyati o‘zgarmadi. Xuddi jin chalib ketgandek tili yo‘q gung bo‘lib qoldi.
Uyga kelsak ish juda rasvo bo‘libdi. Oy-kuni yetib turgan sovlig‘imiz cho‘zilib yotibdi, tug‘aman deb ko‘p urinibdi-yu, tug‘olmay o‘lib qobdi.
– E attang! – dedi Parpi buvam bosh chayqab, – bolasi teskari kelgan ekan… O‘zim oldida bo‘lganim-da osongina qutulardi-ya.. Ha mayli, kelgan balo shunga urgan bo‘lsin.
Omon opamga surkalib non berasiz, qornim og‘riyapti deb xarxasha qilgan edi, opam to‘satdan portlab ketdi:
– Yo‘qol!!!
PARPI BUVAM ZAMBARAK SOTIB OLMOQCHI
To‘ron amaki bilan Roziq tog‘am uyma-uy yurib jangchilar uchun meva-cheva, qo‘lqop, jun paypoq, quloqchinga o‘xshash narsalar yig‘ishyapti, biz bolalar bo‘lsak qani kim nima berarkin, qancha berarkin deb qiziqqanimizdan galalashib ularning ortidan ergashganmiz. Navbat Parpi buvamga kelganda Roziq tog‘am:
– Bir xillar shu bir kap mayizini ham qizg‘anadi, – deb gap boshladi, – toshkentlik bir odam butun boshlik tanka sotib olib beribdi!
– Tankang nimasi? – so‘radi Parpi buvam.
– Tanka deb urushadigan traktorga aytishadi.
– Yopiray, tanka ham urushadimi!
– Urushadi, – gapga aralashdi To‘ron amakim – bitta sizga o‘xshagan chol to‘plab yurgan puliga samolyot olib beribdi.
– Ayriplonmi? – xayron bo‘ldi buvam.
– Ha, ayriplon.
– Bu hukumat shunaqa ishga ruxsat berarmikan?
– Beradi, – ishonch bilan dedi To‘ron amakim, – qani endi, siz, ham o‘g‘illaringizga atab bitta zambarak olib jo‘natsangiz…
Parpi buvam soqolining uchini chaynab bir oz o‘ylanib turdi-da, oxiri «Qo‘ysangchi shunaqa gaplarni, hozir bozordan tuzukroq otashkurak topib bo‘lmaydi-yu, zambarakni qayerdan topaman» – deya qo‘l siltadi. Roziq tog‘am «Siz zambarakning pulini jam qilib bersangiz bo‘lgani, hukumatning o‘zi u yog‘ini to‘g‘irlab oladi» – dedi.
Parpi buvam soqolining uchini chaynashdan to‘xtab:
– Xo‘sh, bu zambaragingning bahosi qancha ekan?– deb so‘radi.
– Yuz ming!
– A?! – Nazarimda Parpi buvam turgan joyida bir qalqib ketgandek bo‘ldi.
– Nima, siz uni uchiga tosh boylab otadigan sopqon deb o‘yladingizmi?
– Roziq, menga qara, sal arzonroqqa ko‘ndirishning iloji yo‘qmi?
Roziq tog‘am «Sizni birov zo‘rlayotgani yo‘q, xohlamasangiz shu bir yelpig‘ich mayizingiz ham yetadi, hali aytdim-ku, bir xillar shuniyam berishmayapti…» deb qo‘ydi-yu, sekin yurib keta boshladi. Parpi buvam, «To‘xtab tur, men kampir bilan bir maslaxatlashib ko‘ray» deb ichkari kirib ketdi. To‘xta xolam hovlida kir yuvib o‘tirgan edi, bobom uning yoniga borib gapni juda uzoqdan boshladi: hozirgi urushda zambarak bo‘lmasa dushmanni yengib bo‘lmaydi, mana o‘zing bilasan, Ko‘rshermatni qo‘rg‘ondan quvib chiqarishda zambarak ish bergan edi, dedi. To‘xta xolam:
– To‘g‘ri, zambarakka cho‘yan soqqa solib otisharmish, – deb qo‘ydi.
Parpi buvam o‘rnidan turib mabodo kampir quvlab qolsa qochib ketishim osonroq bo‘ladi deb o‘yladi shekilli, ko‘cha eshik yoniga borib:
– Kampir, – deb chaqirdi.
– Qulog‘im karmas, sekinroq gapiravering, – deb qo‘ydi To‘xta xolam.
– Men ham o‘g‘illaringga atab bitta zambarak olaman!
Yo‘q xolam bobomni quvlamadi, o‘rnidan ham turgani yo‘q, «Zambarakni o‘g‘illarimga hukumatning o‘zi olib beradi» deb qo‘ya qoldi. Bobom xolamga sal yaqinlashib: «Hukumat hammaga zambarak olib berolmaydi, pul yetkazolmaydi», – dedi. Xolam yana parvosiga keltirmay: «Hukumatning pul ishlab chiqaradigan zavodi bor, siz tashvishini tortmay qo‘ya qoling, undan ko‘ra ichkariga kirib bo‘zingizni to‘qing» dedi. Bobom: «Hukumatning pul ishlab chiqaradigan zavodi bir hafta oldin dushmanning qo‘liga o‘tib ketibdi» dedi. Bu gapni eshitib xolam