найза ўрнига қўлига қалам тутди, сўз иқлимини бошдан–оёқ ўз мулкига айлантирди. У зот сўз осмонининг қуёшидир, қуёш нима, сўз жисмининг жонидир…
…У “жом” ва “май” деб таърифлаётганим жондек ҳаётбахш назм бўлиб, еру кўк элини маст–мустағриқ айламишдир. У назм – шаърият эмас, балки жаҳонга офат соладиган гўзал, йўқ, жаҳонга эмас, жонга офат соладиган даражада гўзал эди. Уни эшитиш кишини завқ – шавққа ғарқ қилиб юборгани каби ундаги чуқур мазмунни фаросат билан тушунмоқ ҳар қандай одамнинг ҳадди эмас.
Ваҳ–ваҳ, унинг ғазалларидаги оташин дардларни қандай таърифлайин? Оллоҳ, оллоҳ, унинг маснавийларидаги ҳаётбахш мазмунларга не деяйин? У назмнинг қайси вазнида ёзган бўлмасин, ҳаммаси бир – биридан гўзал шеърлардир. Лекин унинг маснавийлари ўзга олам бўлиб, бу замонда унга тан бермайдиган ҳеч бир зот йўқдир”.
Муҳаммаджон Маҳмуд “Навоий ижодига янгича қараш” асарида ёзадики, адабиётшуносликда шоирнинг Жомийга мурид бўлганлиги ҳақида ёзилсада, унинг тариқат мактаби очиб, муршидлик ва мураббийлик билан шуғулланганлиги ҳақида ҳеч нима дейилмади. Олим М. Маҳмуд Навоий жуда эрта муршидлик ҳирқасини кийганлигини таъкидлар экан, муршид Навоий сўфийлик таълимотини нафақат ижодида, балки ҳаётида ҳам, айниқса илму фан аҳли орасида кенг тарғиб этганлиги айтиб ўтади. Носир Муҳаммаднинг ёзишича: “Илоҳий ишқ сирларини пухта эгаллашга ана шундай азм этган Навоий (Самарқанддан) Ҳиротга қайтганидан сўнг буюк мутафаккир шоир, нақшбандийлик силсиласининг машҳур вакили Абдураҳмон Жомий сиймосида ўзи орзулаган “муршиди комил”ни топади. Хондамир “Макорим ул-ахлоқ”да Жомий ва Навоий муносабатлари ҳақида шундай дейди: ”…(Навоий) олижаноб махдуми Жомийга яқин мулозаматда бўлиб, у кишининг ҳузурида дарвеш ва сўфийларнинг китобларини ўқиш билан шуғулланар эди. Ул жаноб Жомий ҳам бу бобда қилган таснифларини амир ҳузурида мутолаа қилар ва бу киши (Навоий) у китобларнинг нозик нуқталарини файзли хотири лавҳига нақшларди, балки ул олижаноб бу асарларни ҳидоятли амирнинг исми шарифига бағишлаб ёзгандир. ”Нафаҳот ул-унс” ва “Ашиъат ул-ламоат” муқаддимасини ўқилса, бу нарса қуёшдай равшан ва ошкора бўлади”.
Улуғ пирнинг шогирди Навоийга келсак, авлиёлар авлиёси Алишер Навоий “Маҳбуб ул-қулуб”да Жомий билан бўлган пир–муридлик муносабатларига урғу беради. Янада соддароқ қилиб айтганда, Навоий бутун умрини “у ҳазратнинг (Абдураҳмон Жомий) муҳаббат қадаҳидан юқ – юрум ичиб, тўғри йўл кўрсатишидан фонисифат бўлган, дард ва ишқни туркий тилида ҳарорат билан ифодалаб, турклар ўртасида ўз ижоди билан ҳаяжон ва сортлар орасида офат қўзғот”ишга, футувватга бағишлаганини тан олади. Ҳазрат ҳақ, албатта бундай сатрларни ҳаяжонсиз ўқиб бўлмайди. Ҳазрат Навоий ўзи айтганидек, унинг байтлари ишқ оятидир. Уни бошқача ифодалаб бўлмайди, назаримда.
Бола бошидан
Хондамир бу улуғ зот Навоийнинг Рамазон ойининг 17 чисида, яъни Пайғамбаримиз (с.а.в.)га ваҳий келган ва “Қуръони Карим”