мен берай,
Ё Мисрни, ё Ҳалабни ё Руми».
ХАЛИЛ СУЛТОН
(1384 –1411)
Халил Султон – Амир Темур жанобларининг вафотидан сўнг Турон тахтига беш йил эгалик қилган ҳукмдор, шу билан бирга ажойиб ғазаллар битган шоир ҳам эди. Алишер Навоий «ўзи шеър айтур эрди» дейди ва унинг бир девони борлигини ҳам эслатиб, дилига тушган қуйидаги байтини тилга олган:
Эй турки пари пайкаримиз, тарки жафо қил,
Коми дилимиз, лаъли равонбахш раво қил.
Тарихда фожиали тақдирга эга бу амирзода ҳақида кўп ёзишган. Ҳақиқатан ҳам, унинг ўзгаларнинг сўзига кириб, улуғ Соҳибқирон бобосининг васиятига тескари боргани бошига бало келтирди. Улуғ салтанат тахтига аслида Пир Муҳаммад Мирзо ўтириши керак эди. Бу ҳам катта сабоқ: дунёнинг биз сезмайдиган, англолмайдиган ўз тошу тарозиси борки, у бор ҳақиқатни вақти келиб, ўз ўрнига қўяди.
Тарихдан маълумки, бу амирзода Мироншоҳ Мирзонинг учинчи ўғли бўлиб, 1384 йилда туғилган. Ёшлигида Сароймулкхоним қўлида тарбия топган. Онаси Ўзбекхоннинг невараси, хоразмлик Хонзодахон (Севинч бека)дир.
Шарафиддин Али Яздий ёзиб қолдирган маълумотларга кўра, у жуда истеъдодли, қатъиятли ва жасоратли баҳодир йигит бўлган. 1398 йилнинг 18 ноябрида Деҳли остонасида Амир Темур билан Султон Маҳмудхон ўртасидаги жангда жасорат кўрсатиб, назарга тушган. Ўшанда айнан унинг тадбири билан жанговар филларга қарши олов ёқилган туялар жангга киритилган ва Ҳинд қўшини орасида парокандалик юзага келиб, Турон қўшинларига ғалаба ёр бўлган эди.
Амирзода Халил Султон улуғ бобосининг 1398–1404 йиллардаги етти йиллик юришларида ҳам иштирок этди. 1402 йилда эса Соҳибқирон Амир Темур Туркистон чегараларида олий қўмондонликни унга ишониб топширган эди.
Халил Султон Самарқанд шаҳрининг қуйи табақасига мансуб Шодимулк исмли канизакни севиб қолган ва унга уйланган. Бу нарса бобосининг ғашига теккан бўлса-да, кейинчалик унинг гуноҳидан ўтган, акс ҳолда, Амир Темурдек улуғ зот Хитойга юриш пайтида уни ўзи билан бирга олиб кетмас эди.
1409 йилнинг 30 мартида амир Худойдод томонидан асир олиниб, Самарқандга олиб келинади. Шартномага мувофиқ, Халил Султон Мовароуннаҳр ҳукмронлигидан воз кечади ва Рай вилояти унга берилади. Шоҳрух Мирзонинг тавсияси билан хотини Шодимулк ҳам унга қайтарилади.
Халил Султон Мирзо орадан икки йил ўтиб, 1411 йилнинг 4 ноябрь Рай шаҳрида касалланиб вафот этади. Айтишларича, унга кучли таъсир этувчи заҳар беришган.
Бу қайноқ қалб темурийзода ижодкорнинг битикларини топиб, тайёрлаб, нашр эттириш муҳтарам тадқиқотчиларимиз зиммасидаги муҳим вазифалардан биридир.
САЙДИ АҲМАД МИРЗО
(1391–1429)
Амир Темурнинг жўмард набираларидан бири. Шарафиддин Али уни Умар Шайх Мирзонинг фарзанди, деб белгиласа, Хондамир Мироншоҳ Мирзонинг ўғли, деб қайд этган. Фикримизча, Шарафиддин Али Яздийнинг маълумоти анча аниқроқдир, акс ҳолда у бу маълумотни ўзининг «Зафарнома» китобига киритмаган бўларди. Сайди Аҳмад Мирзонинг онаси – Туғлуқсултон жалойир.
1404