фарпост крывічоў
Памежны горад на беразе велічнай ракі… Міжволі хочацца сказаць, што гэта – Брэст. Але не, гутарка ідзе пра горад на Заходняй Дзвіне – Полацк!
Сапраўды, Полацк – гэта не толькі найстаражытнейшы горад Беларусі, але і самая старажытная памежная крэпасць.
Менавіта як памежны фарпост крывічоў на сумежжы латгалаў і літаў і была пабудавана крэпасць Полацк на правым беразе Заходняй Дзвіны ў месцы сутоку з ёй ракі Палаты – па таму часу самым зручным месцы для абароны ад нечаканага нападу.
Першы успамін аб Полацку ў рускім летапісу «Аповесці мінулых часоў» адносіцца да 862 г. і менавіта гэта дата лічыцца пачаткам адліку гісторыі Полацка, але задоўга да гэтага году Полацк пад назвай Palteskia узгадваецца ў старажытных скандынаўскіх сагах і даследванні беларускіх вучоных-археолагаў апошніх гадоў падцвярджаюць звесткі гэтых саг, што Полацк быў заснаваны на 2—3 стагоддзі раней, чым паведамляе рускі летапіс.
За адносна невялікі час пасля свайго заснавання Полацк стаў цэнтрам самастойнага дзяржаўнага ўтварэння, а таксама адным з самых заможных гарадоў Усходняй Еўропы. Ажыццяўляючы бойкі гандль, палачане паступова каланізавалі землі ўздоўж Заходняй Дзвіны, Бярэзіны, Дняпра, Нёмана, Віліі (Вялікай) і іх прытокаў і ўжо ў 11-м стагоддзі плошча Полацкай дзяржавы складала 120—200 га, а на берагах згаданных рэк і іх прытокаў былі ўзведзены памежныя крэпасці-фарпосты Віцебск, Орша, Друцк, Клічаў, Стрэжаў, Тураўля, Камень, Лепель, Лукамль, Востраў, Барысаў, Бярэзіна, Свіслач, Галынка, Гарадзец, Мінск, Лагойск, Дудзічы, Шацк, Слуцк, магчыма – Тураў і Мазыр, Капыль, Візна, Клецк, Нясвіж, Сноў, Вялікая Лука, Кажан-город, Пінск, Здзітаў, Дарагічын, Гарадная, Дзівін, яшчэ адзін Гарадзец, Кобрын, Берасце, Мельнік, яшчэ адзін Дарагічын, Бранск, Бельск, Новы Горад, Полтавеск (Пултуск), Магільна, Турэц, Ноўгорад-Літоўскі, Слонім, Зэльва, Ваўкавыск, Гародня, Юрбурк, Вількамір, Вільня, Панявеж, Расёны, Меднікі, Дзісна, Друя, Брачыслаў, Відзы, Свянцяны.
Полацкае княства ў IX ст.
Полацкае княства ў Х ст.
Полацкае княства. Станіслаў Пахалавіцкі. SDESCRIPTIO DVCATVS POLOCENSIS. 1580 г.
Барысаў камень ля в. Камена Вілейскага раёну. Магчымы памежны знак Полацкай дзяржавы.
З цягам часу, асвойваючы новыя тэрыторыі, полацкія памежныя крэпасці-фарпосты станавіліся гарадамі, якія ўсё менш і менш падпарадкоўваліся Полацку, а затым некаторыя з іх і самі сталі цэнтрамі дзяржаўных утварэнняў, самымі вядомымі з якіх з'яўляюцца Вільна, Гародня, Віцебск, Друцк, Тураў. Але на тэрыторыі Беларусі і сумежных з ёй краін да цяперашняга часу захаваліся адзнакі памежных пунктаў і рубяжоў Полацкай зямлі: рака Мяжа – левы прыток Заходняй Дзвіны, Рубеж на поўдзень ад р. Мяжы, яшчэ адзін Рубеж, Канец, Сцеражнёва, Рубяжніна, Межнікі на поўдзень ад Стараселля, Рубежнікі на р. Суле, Раўковічы на поўдзень ад Лоска, Равы на паўночны захад ад Крэва, Межы, Вялікія і Малыя Межы на р. Рыбчанцы, Межавіцы, Рубежнік на р. Вялікай, Межава на захад ад воз. Нешчадра, Межніцы на паўночны захад ад яго, Мяжэева на захад ад воз. Ужо, а таксама шматлікія Гарадзішчы, Гарадкі, Гарадцы і Гарадзеі, бо, як сведчыць М. Доўнар-Запольскі «старажытнарускія князі будавалі памежныя умацаванні, меўшыя назвы: Гародок, Гарадзец, Гарадзішча, Гародня, Рубеж, Зарубежжа і т.п.».
Такім чынам, першы раз у сваёй паўтаратысячагадовай гісторыі Полацк быў памежным адносна невялікі час.
Заходнія вароты імперыі
4 (15) студзеня 1772 г. у Санкт-Пецярбургу паміж Расійскай імперыяй і Прускім каралеўствам была заключана сакрэтная Канвенцыя аб падзелу Рэчы Паспалітай, згодна з якой імператрыца расійская жадала далучыць да сваіх уладанняў частку тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ), у прыватнасці, правабярэжжа Заходняй Дзвіны – Віцебскае ваявоцтва і частку Полацкага ваявоцтва. У выніку такога «далучэння» новая мяжа паміж дзвюма дзяржавамі павінна была прайсці па рацэ Заходняй Дзвіне.
Таксама ў гэты ж дзень Расія і Прусія падпісалі союзную канвенцыю «адносна ўтрымання дапаможнага корпусу, які будзе з тага і другога боку пасланы».
Заключыўшы гэтыя дзве канвенцыі, Расія і Прусія пачалі перамовы з Аўстрыяй з мэтай далучэння той да падзелу Рэчы Паспалітай. Посля нядоўгіх перамоў Аўстрыя, праявіўшы, на словам прускага караля, «драпежніцкі апетыт», пагадзілася далучыцца да «падзелу здабычы». Узамен за гэта яна адмаўлялася ад саюзу з Асманскай імперыяй, якая ў той час выявала з Расійскай.
Канчаткова дамоўленнасць «імперскіх драпежнікаў» была зацверждана падпісаннем 25 ліпеня (5 жніўня) 1772 г. у Санкт-Пецярбургу паміж Расіяй і Прусіяй, а таксама паміж Расіяй і Аўстрыяй канвенцый, якія вызначылі памер кавалкаў, аддзіраемых ад Рэчы Паспалітай.
Мяжа 1772 г. Карта Тобіаса Лоттэра
У выніку гэтага першага падзелу Расія атрымала ўсходнюю частку цяперашняй Беларусі