түйе, түйелер,
Дұзың қайда түйелер?
Балқан таудың басында,
Балық ойнар қасында.
Осы бір өлең-жыр жолдарындағы Балқан сөзіне әмсе зейін аудара бермейміз. Өйткені сәби кезіміздегі бесік жырымен құлаққа сіңген сөз болғандықтан, тек жаттанды тіркестерін ғана еске аламыз. Ойлап қарасақ, бүгінгі географиялық атау тұрғысынан мән берсек, сөз етіп отырған заңғар тау Каспий теңізінің жанындағы, Түрікменстан Республикасының оңтүстік-батысындағы Балқан жоталары деп шамалаймыз. Әдетте, Үлкен Балқан, Кіші Балқан деп аталады. Бұл жоталардың соншалық асқақтата көрсетілуі – Үлкен Балқанның шыңы Арлан 1880 метр биіктіктен мұнарғып, теңіз бен жазықтың орта деңгейінде жатқандықтан да болар. Сондықтан да қырғыз тілінде «Балқан тоо» тіркесі – заңғар, биік, зор, зәулім, еңгезердей деген ұғымды сақтап қалғанға ұқсайды.
Сондай-ақ жақсы жер, жайлы қоныс, жан рақатының символы саналатын Жиделібайсын қазақ ертегілерінде де, «Алпамыс» жырында да, Жерұйықты іздеген Асан атаның есімімен байланысты да жиі айтылады. Бұл атау қазіргі Өзбекстандағы Сурхандария облысындағы, яғни Әмударияның бас жағындағы Байсұнтау жотасының атына байланысты айтылған. Сол себепті де, Жиделібайсын кейбір зерттеушілердің мифтік түсініктен шықты деген ойын емес, қазақ, қарақалпақ, өзбек халықтарының құрамындағы қоңыраттардың құтты мекені болғандығын көрсетеді.
Ел тарихын білу жер тарихын білумен шарттас. Өйткені сол жерді мекен етіп, қоныс тепкен, суын ішіп, қайнарының көзін ашқан елдің басынан кешкен өмір өткелдері мен қат-қабат оқиғалары зейін аударып қарасаңыз атой салып жатады. Сонау XI ғасырдағы Махмұд Қашғари сөздігіндегі Кейген (Кеген), Ертіш (Ертіс), Етіл (Еділ), Іле, т.б. өзен-су атаулары күні бүгінге дейін сақталса, тау мен тастың, бұлақтардың, елді мекендердің аты қаншама десеңізші.
Халық жер мен су, тау мен жота, көл мен бұлақтың атын қалай болса солай атай салмаған. Одан көңілде ізі қалар ұқсастық пен бейнелі көрініс тапқан. Қараңызшы – Сарыарқа, Керегетас, Қыземшек, Кемпірадыр (кемпірдің бетіне ұксас қыртыстары үшін), Кіндіктау, Қызбет (топырағы қызыл болғаны үшін), Қызылмойнақ, Қаражал және т.б. қаншама ұқсатулар мен образды елес жатыр!
Атаулардың өзгеруі мен әртүрлі кейіпке түсуінде де сыр мол. Кейде орынды, орынсыз өзгертіп, кейінгі ұрпақты шым-шытыр шырғалаңға салар шақтар да аз кездеспейді. Оның мысалы үшін 1985 жылы Шығыс Қазақстан облысының Марқакөл ауданына барғанда байқаған елді мекендер мен жер-су атаулары жөніндегі ойларымды ортаға салайыншы.
Біз жол-жөнекей Қалғұты өзенінен өтіп, Черняевка селосына аялдадық. Өзен атына мән берсек – Қалғұты сөзінің төркіні, бір кезде ауылы аралас, қойы қоралас моңғолдардың «қақпалы; қалқалы» деген мағыналы сөзі екен. Айтса айтқандай, шынында да өзеннің қалқалы қалтарыста екені рас.
Черняевка селосынан аудан орталығы Алексеевкаға барарда Қалжыр өзенінен өттік. Қалжыр сөзі түркітілдес халықтың, алтайлықтардың тілінде «асау, долы, буырқанған» деген мағынаны береді. Айтса айтқандай, Марқакөлден