чаму яго цягнуць сюды, назад, з раю ў пекла?
Мяркуючы па тым, як Жан апісвае парыскае жыцьцё, ён пісьменны, нахапаўся ад пана культуркі, швэндаючыся па салёнах і кавярнях. У Францыі Жан мог бы зрабіцца паэтам. Такім сабе эмігранцкім Бамаршэ. Але клятая клясавая няроўнасьць замінае ягонай творчай кар’еры.
“Вось абраз галытні тое” – гэта амаль як “Вось Краіна Асілкаў у поўнай красе”. Або як “Вось вобраз твой, забыты краю родны”. Або праславутае “Вот она какая, родіна”.
Пан глядзіць на жыцьцё шырэй. Ён нібыта і пагаджаецца са слугою, аднак мэсьё Лятальскі патрыёт свайго краю – і чалавек ваісьціну эўрапейскай культуры:
“Вось мы і ў канцы нашай падарожы. Сапраўды, калі ўспомню, што гэта тое месца, дзе трэба будзе пражыць канец свайго жыцьця, то аж сэрца сьціскаецца. О, чаму край наш дагэтуль яшчэ ня можа набраць тае цывілізацыі, якою вызначаецца Францыя? Тут усё так панура! так глуха!”
Як маладой каханцы, пан урачыста абяцае слугу, што будзе старацца вырвацца адсюль і яны зноў вернуцца ў любы горад – бо “паміж нашых мядзьведзяў ня выжыву!”
Мядзьведзі тым часам ідуць на самыя розныя хітрыкі, каб скарыстаць прыезд Лятальскага ў сваіх мэтах. Яны разумеюць, што Парыж назаўжды зьмяніў іхнага пана – і самі чакаюць ад яго сюрпрызаў.
У тым, як Дунін-Марцінкевіч ставіцца да Лятальскага і яго слугі, выразна адчуваецца адвечная пагарда да эміграцыі. Хаця гэта значна больш цікавае пачуцьцё – вельмі чалавечае, цёплае, балючае, так адчувае сябе толькі што зьбіты да крыві раб каля печкі. Пагарда і зайздрасьць, паранаідальныя фантазіі і патрыятычныя апраўданьні, цьмяная віна і ўласнае бясьсільле – стаўленьне да эмігрантаў складаецца з такіх вось неспалучальных рэчаў, якія мучаць чалавека, што застаўся, калі ён думае пра тых, хто зьехаў (калі ўспомніць эсэ Сяргея Дубаўца).
Калі ты ненавідзіш штосьці, значыць, яно кіруе табой. Гэта твая думка, мая Ю. Як часта я пра яе ўспамінаю. Калі ты ненавідзіш, тых, хто зьехаў – значыць, яны твае гаспадары. Гэта – рэўнасьць, якая задыхнулася.
Чаму я тут, а яны там? Чым я горшы, чым яны лепшыя? Чаму я мучаюся, а яны мачонымі аліўкамі закусваюць? Чаму я мушу быць героем – і чаму іншыя не прызнаюць майго гераізму? Бо той, хто застаўся – аўтаматычна робіцца героем ва ўласных вачах. Ён не прамяняў “абраз галытні” перад вачыма на хімэру эміграцыі.
Той, хто зьехаў, заўжды будзе здраднікам. Не для мужыкоў, не для слуг – для аўтара, які сам зьехаць ня можа і ня хоча. Магчыма, баіцца – найперш таго, што зробіцца нікім. Што ягоныя вадэвільчыкі нікому ня будуць патрэбныя. Што давядзецца вяртацца – грэшнікам, які каецца, здраднікам, які паспытаў лёгкага парыскага багета. Не, няхай галытня – затое свая.
Рэўнасьць і зайздрасьць рухаюць чалавекам, які кляне ўцекача і сьмяецца з эмігранта. Зайздрасьць да свабоды, рэўнасьць да будучыні. Яму і ў галаву не прыходзіць, што бегчы можна ад культурнай “галытні”, ад галытні і цеснаты “патрыятызму”, ад галытні і задухі памкненьняў.
Магчыма, вобраз Парыжу як страчанага раю