Убачыўшы дым, які блытаўся між дрэў на ўзлеску, людзі жартавалі: «Вучыцель лазню топіць». Жартаваць жартавалі, але не смяяліся.
Потым раптам дыму не стала. Так было дзень, другі… Трэцім днём Ніна сказала мужыку: «Схадзі паглядзі, ці не захварэў ён».
Мужык не сказаў нічога, сабраўся і пайшоў.
Дзверы зямлянкі адчыняліся ўсярэдзіну. Яны былі зашчэплены. Трактарыст быў чалавек цяжкой сілы, націснуў плечуком – зашчапка і адскочыла.
Прывучыўшы вочы да паўзмроку зямлянкі, трактарыст убачыў свайго саперніка. Той ляжаў пад клятчатай саматканай коўдрай на тапчане, які служыў яму і лаўкай, і ложкам. Відаць, ён не даў добра перагарэць вуголлю, рана зачыніў юшку і рана лёг спаць.
І цяпер ён ляжаў ціха, як можа ляжаць толькі мёртвы.
Пахавалі яго на мясцовых могілках, на пагорку. Могілкі былі недалёка ад школы, і людзі сказалі: «Ён любіў глядзець на школку, хай і цяпер глядзіць».
– Ты быў на пахаванні? – спытаў я ў Міколы. Яго расказ глухой удаўкай узяў мяне за сэрца.
– Не быў. У яго паперах знайшлі толькі адрас маці. Яна адна і была.
– Давай з’ездзім да яго.
– Давай. Вось толькі трошкі разграбуся з клопатамі. Пачаў шаляваць дом – трэба неяк скончыць. Я ж куркуль, – усміхнуўся Мікола. – Дом, сад, агарод. Прыедзеш як-небудзь – пабачыш. – І праўда, Мікола быў не толькі добры доктар, але і добры гаспадар.
Мы разышліся. Кожны панёс у душы свой жаль і сваё адчуванне вінаватасці.
Мінула паўгода, потым яшчэ паўгода. Думкі пра Віктара і яго страшную смерць не пакідалі мяне. А паездка наша з Міколам усё адкладвалася і адкладвалася.
Неяк я перабіраў кнігі на антрэсолях і наткнуўся на два тоўстыя цяжкія фаліянты – Віктаравы слоўнікі. З хваляваннем і нейкім страхам узяў у рукі адзін з іх, сеў за стол, пачаў гартаць. То быў арабска-рускі слоўнік. Я перагортваў старонку за старонкай, стараючыся саўладаць з хваляваннем, імкнучыся пранікнуць у магічную таямніцу арабскіх пісьмёнаў – гэтых дзіўных карункаў на белым полі паперы. Такія непадобныя на нашы знакі, а гавораць тыя ж самыя словы, тыя ж паняцці.
Недзе ў самым канцы слоўніка між прыжоўклых ад часу старонак ляжаў акуратна пераламаны надвое аркушык белай паперы. Па краях ён таксама набраў колер пергаменту. Я разгарнуў яго. З верху да нізу ён быў спісаны акуратным, крута нахіленым Віктаравым почыркам.
«Добрага дня табе, мая дарагая!
Часам мне здаецца, што я нічога не ведаю – ні што некалі было, ні што некалі будзе. І дзіўлюся з сябе, сталага чалавека, рэаліста, не летуценніка. Раптам мне, не гаваруну, захацелася гаварыць, абы з кім, але гаварыць. Гаварыць пра літаратуру, пра гісторыю, пра нашу бедную зямлю. Пра сябе, пра ўсё, што бачыў, чым жыў, чым жыву. І ўсё гэта таму, што ўбачыў колькі слоў, напісаных тваёй рукой. Колькі слоў, а ўсё перавярнулася, усё стала па-новаму хораша і прыгожа.
Хочацца гаварыць, хоць я і не ведаю, ці гэта я гавару з табою, ці сам з сабою.
Ты для мяне – як хата з зачыненымі дзвярыма.