od potocznego, które w języku angielskim (także w polskim) ma wydźwięk pejoratywny. Chce im przywrócić neutralne znaczenie związane z analizowaniem niepewnej przyszłości, oceną ryzyka i dążeniem spekulującego (spekulanta) do poprawy warunków życia. W szczególności spekulacja to dążenie do zysku i związane z tym myślowe operacje. Neutralne konotacje słów „spekulacja” i „spekulant” można znaleźć w starszych słownikach. Słownik języka polskiego Karłowicza, Kryńskiego, Niedźwiedzkiego (Warszawa 1915) podaje, że „spekulacja” to m.in. „kupno przedmiotu, kiedy jest tańszy, w przewidywaniu zysków ze sprzedaży, kiedy podrożeje”, a więc czynność, która z istoty jest przedmiotem działania przedsiębiorcy i kapitalisty. Zob. też s. 734 i przyp. s. 495 oraz s. 218–219, 288.
37
Zob. s. 218–221.
38
Zob. s. 201–203 i 207–211.
39
Zob. też s. 112–113.
40
Zob. Frank H. Knight, The Ethics of Competition and Other Essays, New York 1935, s. 139.
41
William Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice and Its Influence on General Virtue and Happiness, Dublin 1793, t. 2, s. 393–403.
42
Charles Fourier, Théorie de quatre mouvements, w: Oeuvres complètes, wyd. 3, Paris 1846, t. 1, s. 43.
43
Lew Trocki, Literatura i rewolucija, Moskwa 1991 (reprint wyd. z 1923), s. 197.
44
Zob. np. Louis Rougier, Les Paralogismes du rationalisme, Paris 1920.
45
Joseph Dietzgen, Briefe über Logik, speziell demokratisch-proletarische Logik, wyd. 2, Stuttgart 1903, s. 112.
46
Zob. Franz Oppenheimer, System der Soziologie, Jena 1926, t. 2, s. 559.
47
Należy podkreślić, że argumentacja przemawiająca za demokracją nie opiera się na założeniu, iż większość ma zawsze rację, a tym bardziej na przekonaniu o jej nieomylności. Zob. też s. 128–130.
48
Zob. przemówienie na zjeździe partii w Norymberdze 3 września 1933 roku („Frankfurter Zeitung”, 4 września 1933, s. 2).
49
Zob. Lancelot Hogben, Science for the Citizen, New York 1938, s. 726–728.
50
Ibid., s. 726.
51
Chociaż termin „racjonalizacja” jest nowy, samo zjawisko było znane już od dawna. Zwróćmy na przykład uwagę na wypowiedź Benjamina Franklina: „Wygodnie jest być istotą rozumną, ponieważ pozwala to człowiekowi znaleźć racjonalne uzasadnienie wszystkiego, co zamierza uczynić” (Authobiography, New York 1944, s. 41).
52
„Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn parowy – społeczeństwo, w którym wysuwa się na czoło przemysłowy kapitalista”. (Karol Marks, Nędza filozofii, tłum. Kazimierz Błeszczyński, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła zebrane, Warszawa 1962, t. 4, s. 141).
53
Karol Marks, Kapitał, Warszawa 1951, t. 1, s. 360 [w tym tłumaczeniu mowa jest o „wspólnym władaniu środkami produkcji”].
54
Manifest komunistyczny, r. 1.
55
W interpretacji współczesnych marksistów wyrażenie to oznacza, że narkotyk religii zaaplikowano ludziom celowo. Niewykluczone, że takie samo znaczenie przypisywał temu wyrażeniu również sam Marks. Nie wynika to jednak z fragmentu, w którym – w 1843 r. – Marks użył go po raz pierwszy. Zob. Robert Pierce Casey, Religion in Russia, New York 1946, s. 67–69.
56
Zob. Lothar G. Tirala, Rasse, Geist und Seele, München 1935, s. 190 i n.
57
Zob. Morris R. Cohen, Reason and Nature, New York 1931, s. 202–205; A Preface to Logic, New York 1944, s. 42–44, 54–56, 92, 180–187.
58
Zob. s. 40–41.
59
Zob. s. 49–50.
60
Zob. s. 136–141.
61
Nie ma potrzeby, żebyśmy w traktacie ekonomicznym zastanawiali się nad możliwością skonstruowania mechaniki jako systemu aksjomatycznego, w którym pojęcie funkcji zostałoby zastąpione pojęciem przyczyny i skutku. W dalszej części wykażemy, że aksjomatyczna mechanika nie może służyć jako wzorzec przy omawianiu systemu ekonomicznego. Zob. s. 303–305.
62
Henri Bergson, Materia i pamięć, tłum. Romuald Weksler-Waszkinel, Kraków 2006, s. 147: „czyste trwanie, którego płynięcie jest ciągłe i w którym, poprzez nieodczuwalne stopnie, przechodzi się od jednego stanu do drugiego: ciągłość faktycznie przeżywana”.
63
Edmund Husserl, Vorlesungen zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins, „Jahrbuch für Philosophie und Phänomenologische Forschung” IX (1928), s. 391 i n. Polskie wydanie: Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, tłum. Janusz Sidorek, Warszawa 1989, s. 46–47. Alfred Schütz, loc. cit., s. 45 i n.
64
„Ce que j’appelle mon présent, c’est mon attitude vis-à-vis de l’avenir immédiat, c’est mon action imminente”. Bergson, op. cit., s. 152. W polskim tłumaczeniu (op. cit., s. 113): „To co nazywam moją teraźniejszością, jest moją postawą wobec bezpośredniej przyszłości, czekającym mnie natychmiastowym działaniem”.
65
W oryginale angielskim: „contrasts the future with the past”. W niemieckim pierwowzorze Human Action, Nationalökonomie, Genewa 1940, fragment ten brzmi następująco: „und das, was noch nicht getan oder genossen werden kann, […] hebt die Zukunft von der Gegenwart ab […]” (s. 79). Z kontekstu wynika, że trzeba oprzeć się na wersji niemieckiej.
66
Dla uniknięcia nieporozumień dodajmy, że to twierdzenie nie ma nic wspólnego z twierdzeniem Einsteina dotyczącym związków czasowych między zdarzeniami odległymi w przestrzeni.
67
Zob. Feliks