równych warunków konkurowania,
• możliwości swobodnego przepływu kapitału,
• umiejętnego wsparcia ze strony polityki gospodarczej prowadzonej przez państwo.
Wyposażenie stanowisk pracy w duży zasób kapitału jest istotnym warunkiem osiągania wysokiej wydajności pracy i nowoczesnej produkcji. Stanowi to podstawę długookresowej siły i pozycji każdej gospodarki, a pracownikom daje możliwość osiągania satysfakcji zawodowej i dużych dochodów.
Lista czynników produkcji bywa czasami wydłużana lub skracana. Na przykład ekonomista angielski Alfred Marshall, który pisał na przełomie XIX i XX w., powiększył ją o czwarty czynnik produkcji, tj. organizację. Młodszy od niego ekonomista austriacki Joseph Alois Schumpeter eksponował przedsiębiorczość jako czwarty czynnik produkcji. Z kolei w niektórych współczesnych analizach ekonomicznych operuje się tylko dwoma czynnikami produkcji: pracą ludzką i kapitałem. Pojęcie kapitału jest ujmowane wówczas bardzo szeroko i obejmuje wszelkie rzeczowe czynniki produkcji, tzn. kapitał w węższym sensie i ziemię.
Obecnie coraz bardziej dostrzega się potrzebę wyodrębnienia czwartego czynnika produkcji, chociażby dlatego, że za pomocą trzech czynników „tradycyjnych” (praca, ziemia, kapitał) nie można w pełni wyjaśnić zjawisk i procesów zachodzących w gospodarce. Uważa się często, że ten nowo wyodrębniony czynnik odgrywa we współczesnej gospodarce coraz większą (a wręcz najważniejszą) rolę, a od stworzenia dogodnych warunków pozwalających uruchomić i wykorzystać jego walory zależy długookresowa pozycja konkurencyjna poszczególnych podmiotów, jak i całej gospodarki.
Dokonując pewnego uproszczenia, można powiedzieć, że czwarty czynnik jest blisko związany z czynnikiem praca, z niego wyrasta i nabiera cech, które go wyodrębniają. Możliwy do wykorzystania potencjał czwartego czynnika zależy przede wszystkim od warunków, jakie tworzy się w danym społeczeństwie i gospodarce, aby uruchomić w ludziach (pracownikach) i organizacjach pokłady przedsiębiorczości, wysokiej aktywności, kreatywności, innowacyjności. Sukces zależy od zdolności do połączenia wysiłku poszczególnych ludzi, podmiotów gospodarczych i instytucji oraz państwa. To dzięki stworzeniu dogodnych warunków dla przedsiębiorczości i innowacyjności osiągnięto tak spektakularne sukcesy w Dolinie Krzemowej (Kalifornia), Bawarii (Niemcy), Szanghaju (Chiny), Singapurze.
Czwarty czynnik nie pojawił się nagle w ostatnich dekadach XX w. Przejawy jego działania można znaleźć już dawno, ale ekonomiści mieli kłopot z ich identyfikacją i wyodrębnieniem. Szukając w przeszłości argumentów wskazujących, że przedsiębiorczość i innowacyjność determinuje długookresową pozycję gospodarek, należy przypomnieć, jak doszło do przesunięcia dominującej pozycji w Europie z Półwyspu Iberyjskiego nad Kanał La Manche. Przyczyny były dwie: (1) wygnanie z Hiszpanii Żydów (edykt z 1492 r.) będących najbardziej przedsiębiorczą i kreatywną częścią społeczeństwa, (2) przestawienie się na bierny i próżniaczy tryb życia w luksusowych warunkach za złoto grabione w Ameryce Południowej i Środkowej. Potrzebne produkty kupowano za granicą. Pozycję dominujących dostawców zdobyły społeczności zamieszkujące po obu stronach Kanału La Manche, dzięki wytrwałej pracy, przedsiębiorczości i kreatywności. To one uczyły się, jak wytwarzać coraz lepsze wyroby, zdobywały doświadczenie i to do nich przepływało złoto z Hiszpanii i Portugalii. Gdy złota z Ameryki zabrakło, a umiejętności wytwórczych i doświadczeń produkcyjnych nie było, Półwysep Iberyjski szybko stał się biedny. Nad Kanałem zgromadziła się wiedza, przedsiębiorczość, etos pracy, produkcja, umiejętność konkurowania na zewnętrznych rynkach, no i złoto. To bardzo solidna podstawa do budowania długookresowej przewagi konkurencyjnej.
1.3. Proces gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze
Ekonomia bada procesy gospodarcze, tzn. procesy produkcji, podziału (inaczej dystrybucji), wymiany i konsumpcji środków zaspokojenia ludzkich potrzeb.
Produkcją nazywamy działalność ludzką polegającą na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Istotą wymiany jest przenoszenie praw (uprawnień) do własności czynników używanych w działalności gospodarczej oraz produktów wytwarzanych w czasie tej działalności. Następują więc zmiany właścicieli, najczęściej na skutek zawieranych transakcji kupna-sprzedaży.
Ważnym elementem procesów gospodarczych jest podział (dystrybucja) wytworzonych dóbr. Kryteria stanowiące podstawę podziału determinują poziom dochodów i majątku poszczególnych ludzi oraz grup społeczno-zawodowych. Poszczególne systemy społeczno-ekonomiczne przywiązują wagę do różnych kryteriów. Tak np. w kapitalizmie ważne jest posiadanie kapitału, a w socjalizmie ważne były nakłady pracy ludzkiej.
Konsumpcja jest rozumiana w ekonomii szeroko jako używanie i zużywanie różnych dóbr materialnych (chleb, telewizor, buty, masło) oraz korzystanie z usług niematerialnych (usług nauczyciela, lekarza, aktora). Proces konsumpcji odbywa się w różnych przedziałach czasu (ciastko można zjeść w kilkanaście sekund, telewizor użytkować przez kilka lat) i nie zawsze można go łatwo przypisać do konkretnych ludzi (telewizor służy najczęściej całej rodzinie, zespół muzyczny daje koncerty, które gromadzą wielotysięczną widownię).
Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi, odbywa się ciągle, ze względu na odnawialność i rozwój ludzkich potrzeb. Dlatego też mówimy o powtarzających się procesach gospodarczych. Procesy te zachodzą w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr. Określamy je łącznie mianem procesu gospodarowania.
Między poszczególnymi sferami procesu gospodarowania istnieją różnorodne powiązania. Tak np. forma uczestnictwa ludzi w podziale rezultatów produkcji zależy od tego, czy są oni właścicielami zakładów produkcyjnych, czy też zatrudnionymi w nich pracownikami najemnymi. Do właścicieli należą wytworzone produkty i dochody z tytułu ich sprzedaży, a do pracowników najemnych – płace, czyli wynagrodzenie za pracę.
Sfera szeroko pojmowanej produkcji cieszy się szczególnym zainteresowaniem ekonomii, gdyż – jeśli pominiemy dobra wolne – przedmiotem podziału, wymiany i konsumpcji może być tylko to, co zostało wcześniej wytworzone.
Istnieją wzajemne powiązania między produkcją i konsumpcją. Z jednej strony, produkcja określa konsumpcję, gdyż konsumować można to, co zostało wytworzone. Z drugiej strony, konsumpcja określa produkcję, gdyż zapotrzebowanie zgłaszane przez odbiorców decyduje, czy jakieś dobra będą wytwarzane, czy nie. Bez masowej produkcji pewnych dóbr nie jest możliwa ich masowa konsumpcja, a bez masowej konsumpcji ponowna ich masowa produkcja. Analiza współzależności między różnymi sferami i aspektami procesu gospodarowania jest istotnym zadaniem ekonomii.
Wyodrębnia się na ogół trzy typy podmiotów gospodarczych, czyli uczestników procesów gospodarowania: przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe i państwo.
Przedsiębiorstwo to zespół ludzi (lub pojedynczy ludzie) dysponujący określonymi środkami (takimi jak np. ziemia, lokale biurowe, budynki fabryczne, maszyny, urządzenia, narzędzia, surowce, środki pieniężne, środki transportu) niezbędnymi do regularnego prowadzenia działalności gospodarczej w sferze produkcji, obrotu towarowego czy usług. Działalność ta jest nastawiona na uzyskanie możliwie największych dochodów. Przedsiębiorstwem jest np. jednoosobowy zakład fryzjerski czy krawiecki, ale też gospodarstwo rolne, warsztat rzemieślniczy, cegielnia, kopalnia, huta, mleczarnia, fabryka samochodów, hotel, bank itd.
Gospodarstwo domowe to najmniejsza komórka społeczna (najczęściej rodzina), która wspólnie gromadzi dochody i wspólnie je wydaje, aby zaspokoić swoje potrzeby konsumpcyjne. Gospodarstwo domowe pełni dwie funkcje: konsumpcyjną