o działach administracji rządowej, powierzającej ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa zadania gospodarowania mieniem Skarbu Państwa i ochrony jego interesów; szczegółowy zakres działania ministra określa wymieniona wyżej ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa;
– w Kodeksie cywilnym (w tym w art. 34 i art. 441 § 1 i 2) i w Kodeksie spółek handlowych, a także w ustawach: o przedsiębiorstwach państwowych, o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, o wpłatach z zysku przez jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, w ustawie – Prawo bankowe. Ustawy te wprowadzają podstawowe zasady gospodarki podmiotów publicznych, a w szczególności: wymieniają Skarb Państwa jako osobę prawną; ograniczają zakres jego odpowiedzialności za zobowiązania innych państwowych osób prawnych, odpowiedzialność za wkłady oszczędnościowe gromadzone w bankach; przyznają prawo własności i inne uprawnienia majątkowe, prawo zawierania umów cywilnoprawnych, występowania w obrocie jako organ założycielski przedsiębiorstw państwowych, właściciel (udziałowiec, akcjonariusz) spółek prawa handlowego; określają szczególne zasady opodatkowania jednoosobowych spółek Skarbu Państwa;
– w ustawie o finansach publicznych, wprowadzającej rozróżnienie długu Skarbu Państwa, który ogranicza się do długu państwowego oraz państwowego długu publicznego – czyli długu wszystkich jednostek sektora finansów publicznych;
– w ustawie o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa, która określa m.in. zasady tworzenia zasobu majątkowego Skarbu Państwa z udziałów (akcji) w spółkach stanowiących własność Skarbu Państwa na zaspokojenie roszczeń z tytułu poręczeń i gwarancji udzielanych przez Skarb Państwa; oznacza ona także prawa majątkowe państwa jako podmiotu uprawnień i obowiązków majątkowych, uczestnika obrotu cywilnego i działalności gospodarczej oraz zarządu mieniem państwa, prowadzącego ewidencję majątku ogólnonarodowego.
Skarb Państwa jest przeciwstawiany budżetowi państwa. Skarb Państwa jest postrzegany jako reprezentujący zasoby majątkowe państwa, budżet zaś – strumienie środków pieniężnych (przepływy, operacje finansowe). Między tymi dwiema sferami (budżetową i skarbową) występują jednak stałe więzi polegające na przesunięciach środków między nimi. Przy zakupie mienia na cele publiczne z budżetowych środków pieniężnych zmieniają one swą postać na środki majątkowe (nie obejmują konfiskaty mienia i nieodpłatnej jego nacjonalizacji); przy sprzedaży i prywatyzacji (lecz nie reprywatyzacji lub uwłaszczeniu) mienia publicznego uzyskane środki pieniężne są źródłami przychodów publicznych. Ponadto należności i zobowiązania Skarbu Państwa stanowią przyszłe potencjalne dochody i wydatki budżetu państwa. Na przykład należności z tytułu zaległych płatności podatkowych, celnych oraz z opłat, wykupywanych przez budżet odsetek od kredytów bankowych, spłat rat kredytów wraz z odsetkami, poręczonych i spłaconych przez budżet, udzielonych kredytów zagranicznych stają się dochodami budżetu państwa. Zobowiązaniami, których spłata obciąży budżet państwa danego roku lub lat następnych, są natomiast zaciągnięte kredyty krajowe i zagraniczne, emitowane i pozostające do wykupienia skarbowe papiery wartościowe, udzielone poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa, które mogą (lecz nie muszą) obciążyć w przyszłości budżet państwa i inne zobowiązania tworzące zagraniczny i krajowy dług publiczny.
Podstawową kategorią instytucji Skarbu Państwa jest mienie państwowe, do którego zalicza się wartość funduszy własnych jednostek budżetowych i innych jednostek podsektora rządowego (państwowego), przedsiębiorstw państwowych, akcje i udziały w kapitale zakładowym spółek Skarbu Państwa, instytucji kultury, uczelni państwowych, państwowych zakładów opieki zdrowotnej, części zysków, jeżeli zasilą ich kapitały i fundusze własne, mienie powierzone państwowym agencjom, funduszom celowym i fundacjom jako ich fundusze założycielskie lub statutowe, grunty oraz zasoby naturalne.
W Polsce co kilka lat przeprowadza się szacunkową ewidencję majątku Skarbu Państwa w podmiotach gospodarczych, które mogą być przedmiotem przekształceń własnościowych. Zgodnie z ustawą o zasadach zarządzania mieniem państwowym, Prezes Prokuratorii Generalnej prowadzi zbiorczą ewidencję majątku oraz ewidencję podmiotów, w szczególności państwowych jednostek organizacyjnych, którym przysługuje prawo wykonywania uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa do działania w jego imieniu. Niektóre z rozdziałów uzasadnienia ustawy budżetowej – w szczególności „Kierunki prywatyzacji” oraz „Należności Skarbu Państwa” – również zawierają pewne dane dotyczące wartości składników majątku Skarbu Państwa.
Z uwagi na przyjęcie różnych metod wyceny składników mienia, a tym samym – brak możliwości podania poszczególnych kwot według jednolitej metody wyceny wartości, odstępuje się od podawania łącznej zbiorczej wartości mienia Skarbu Państwa wyrażonej w jednej kwocie.
Wycenie podlegają według różnych metod m.in.:
– grunty, budynki i budowle i inne składniki rzeczowego majątku trwałego, takie jak: urządzenia infrastruktury, drogi, mosty i wiadukty, obiekty budownictwa wodnego – śródlądowego i morskiego, melioracje, budynki i budowle wykorzystywane przez państwowe jednostki organizacyjne i powierzone agencjom wykonującym zadania z zakresu gospodarowania składnikami majątku Skarbu Państwa, inwestycje rozpoczęte i zaliczki na poczet inwestycji itd.;
– prawa majątkowe, jak: papiery wartościowe, prawa majątkowe stanowiące wkład założycielski Skarbu Państwa w jednostkach podsektora rządowego finansów publicznych, w tym udziały i akcje, określone w wartości nominalnej, należności długoterminowe, wartości niematerialne i prawne;
– dobra naturalne, dobra kultury narodowej oraz zasoby archiwalne;
z tytułu zbycia mienia i oddania przez Skarb Państwa mienia do odpłatnego korzystania.
Ze względu na zróżnicowane przeznaczenie mienia Skarbu Państwa jego zarząd i ewidencja są prowadzone w różnorodnych formach. Składniki majątkowe wykorzystywane przez organy władzy i administracji państwowej są zarządzane przez kierowników urzędów i państwowych jednostek organizacyjnych. Stanowią one aktywa jednostek i są wyceniane oraz ewidencjonowane według zasad rachunkowości i planów kont.
Mienie, wobec którego jednostki państwowe wykonują funkcje zarządcze, regulacyjne czy inwestorskie, jest różnie ewidencjonowane. Niektóre składniki takiego mienia, np. grunty i złoża kopalin, są obciążane na rzecz osób trzecich odpłatnie. Inne są udostępniane nieodpłatnie (drogi, wody, zbiory bibliotek). Dla takich dóbr nie prowadzi się ewidencji finansowej i nie ujmuje się ich w aktywach bilansów jednostek działających w imieniu Skarbu Państwa. Są one natomiast rejestrowane w odrębnych zbiorach informacji przedmiotowych.
4.2. Zarządzanie majątkiem państwowym oraz ochrona prawna uprawnień i interesów Skarbu Państwa
Prawa wynikające z wkładu kapitałowego Skarbu Państwa realizują odpowiednie organy administracji państwowej, głównie w formie nadzoru. W odniesieniu do podmiotów gospodarczych celem nadzoru jest wzrost wartości spółek, pozyskiwanie kapitałów na rozwój oraz przygotowanie ich do sprostania wymogom konkurencji na rynku Unii Europejskiej.
Prawa z akcji i udziałów Skarbu Państwa oraz związane z tym czynności nadzoru wykonywał do 2017 r. najczęściej Minister Skarbu Państwa, kierując się przepisami Kodeksu spółek handlowych, ustaw szczególnych i statutów spółek.
Od marca 2017 r. jego obowiązki przejął Prezes Rady Ministrów i ministrowie. W części spółek Skarb Państwa reprezentują ministrowie, w szczególności właściwi do spraw: rozwoju, finansów,