społecznych: przestępców, samobójców, niepełnosprawnych fizycznie lub psychicznie, uzależnionych, współuzależnionych itd., ale też, gdy taka kwalifikacja ma charakter nieformalny – do określanych potocznie typów dewiantów społecznych: prostaków, jajogłowych, dziwaków, nawiedzonych, ekscentryków, wichrzycieli, fanatyków, itp. „odmieńców”.
Wymienione przykłady kategorii dewiantów społecznych to w większości przypadki negatywnego społecznego wartościowania ich sprzecznych z normami cech lub zachowań. Zawężenie znaczenia pojęcia dewiacji społecznej do tzw. dewiacji negatywnej oznaczałoby, że obejmuje ono swoim zakresem jedynie nietolerowany (formalnie lub nieformalnie) brak społecznego konformizmu. Istotnie, w większości koncepcji dewiacji społecznej pojawia się takie wyostrzenie jej definicji. W pozostałych podkreśla się, że odejście od standardów normatywnych może również przyjmować postać tzw. dewiacji pozytywnej, a tego typu nonkonformizm spotyka się ze społecznym uznaniem, choć czasem bywa także oceniany negatywnie. Przykładowo Florian Znaniecki w swojej klasyfikacji różnych kategorii dewiantów społecznych wyróżnił dewiantów pozytywnych, czyli zboczeńców nadnormalnych, jak ich określił.
Najważniejsze ustalenia teoretyczne socjologii dewiacji, dokonane w teoriach i koncepcjach obydwu paradygmatów, przedstawiają wielość wątków i aspektów problematyki dewiacji społecznej. W paradygmacie normatywnym podstawowym problemem teoretycznym jest wyjaśnianie przyczyn, dla których pewne jednostki angażują się w zachowania dewiacyjne. Analizowane są społeczno-kulturowe czynniki dewiacji, które oddziałują na jednostki zajmujące określone miejsca w strukturze społecznej, przy czym podkreśla się, że niektóre z tych lokalizacji są szczególnie niekorzystne dla wyboru konwencjonalnych sposobów postępowania i odgrywania ról społecznych, co stwarza warunki sprzyjające podejmowaniu aktywności zakazanych prawem lub sprzecznych z innymi normami społecznymi. W teorii anomii, rozumianej jako dezintegracja w obszarze kultury i struktury społecznej, Robert K. Merton rozważał determinujące dewiację zjawisko tzw. względnej deprywacji. Przekonywał, że strukturalne zablokowanie możliwości w zakresie zaspokajania kulturowo rozbudzonych potrzeb lub aspiracji jednostek przez wykorzystanie konwencjonalnych i legalnych środków zmusza te jednostki do poszukiwania alternatyw, a tym samym skłania je do zachowań dewiacyjnych. Co więcej, jednostki, które napotykają bariery w dostępie do prawomocnych środków, mogą podobnie rozpoznawać swoje problemy i rozwiązywać je zbiorowo w podobny, dewiacyjny sposób. Tak kształtują się podkultury dewiacyjne, m.in. przestępcze, chuligańskie, narkomańskie, analizowane w teoriach subkultur m.in. Alberta Cohena, Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina. W teoriach tych stwierdza się, że sprzeczny z normami dominującej kultury sposób zachowania członków takich podkultur jest aprobowany i nagradzany przez grupę, a oni sami znajdują w grupie akceptację i oparcie, co dodatkowo utrwala i wzmacnia ich dewiację. Podkultury dewiacyjne rozważane są również jako środowiska społeczne, w których przebiega proces socjalizacji na wzór procesów przekazywania i uwewnętrzniania norm społecznych obserwowanych powszechnie w grupach pierwotnych. Edwin H. Sutherland w swojej teorii zróżnicowanych powiązań zauważa, że proces uspołecznienia jednostek wzrastających w zasięgu oddziaływania podkultur przestępczych i w kontakcie z nimi przebiega na podstawie takich samych mechanizmów uczenia, jakie towarzyszą uczeniu się wszelkich innych zachowań; jednostki uczą się różnych wzorów zachowań, natomiast stają się skłonne do popełniania przestępstw wówczas, gdy wzory zachowań (definicje) sprzyjających naruszaniu prawa, zinternalizowane przez nich w procesie uczenia, przeważają nad wzorami zachowań (definicjami) nie sprzyjających naruszaniu prawa. Te i inne nieprawidłowości przebiegu procesu socjalizacji należą do podstawowych mankamentów kontroli społecznej, stojącej na straży ładu normatywnego i porządku społecznego.
W paradygmacie nazywanym interpretatywnym lub reakcji społecznej zasadniczymi problemami teoretycznymi są zagadnienia tworzenia i egzekwowania reguł społecznych, w tym naznaczania jednostek etykietami dewiacyjnymi, kształtowania się ich tożsamości dewiacyjnych oraz rozwoju ich karier dewiacyjnych. Rozwijane w tym nurcie koncepcje m.in. Erwina Lemerta, Howarda S. Beckera, Edwina M. Schura, Ervinga Goffmana zwracają uwagę na procesy społecznego dewiantyzowania i rolę, jaką w tych procesach odgrywają formalne i nieformalne instytucje kontroli społecznej. Analizowane są rozmaite formy odpowiedzi na zidentyfikowaną społecznie dewiację i dewiantów, które wzmacniają dewiację, sprzyjając dewiacyjnym samoidentyfikacjom nosicieli uznanych za dewiacyjne cech i sprawcom uznanych za dewiacyjne zachowań, takie jak naznaczanie społeczne (stygmatyzowanie, etykietowanie), ceremonie degradacji statusu, karanie za próby powrotu do ról konwencjonalnych czy nagradzanie za odgrywanie stereotypowej roli dewianta. Przedmiotem badań i analiz są często niejawne funkcje tego typu zabiegów maskujących konfliktowe wartości i interesy poszczególnych grup czy innych segmentów społeczeństwa. Również w tym paradygmacie podkreśla się mankamenty kontroli społecznej, tym razem jej nadskuteczność w postaci zbyt silnego rygoryzmu i punitywności, nieadekwatną w stosunku do oficjalnie deklarowanych celów. W rezultacie doprowadza ona do eskalacji dewiacji, gdyż zidentyfikowani i traktowani w ten sposób dewianci stają się dewiantami bardziej nieprzejednanymi. Zwraca się też uwagę, że procesy interakcyjne mające związek z dewiacją społeczną przybierają postać negocjacji, w trakcie których naznaczeni aktywnie prezentują znaczenia konstruowanych przez siebie czynów i zdarza się, że skutecznie przekonują o ich konwencjonalności lub ją „wytargowują”, czego efektem jest tzw. zaprzeczenie dewiacji. Mogą też modyfikować kształt ostatecznej etykiety i wtedy np. reorganizują swoją tożsamość w kierunku bardziej aprobowanych społecznie definicji. Mogą również porzucić naznaczony jako dewiacyjny sposób zachowania. W pismach teoretyków paradygmatu reakcji społecznej przeważają jednak analizy modeli tego procesu zwieńczone zaakcentowaniem przez jednostki naznaczone przypisanego im statusu dewiantów i dalszym rozwojem kariery dewiacyjnej.
Warto podkreślić, że z uwagi na zmienność treści i charakteru norm regulujących życie społeczne oraz przeobrażenia, jakim podlegają rozmaite formy aktywności ludzi, termin ‘dewiacja społeczna’ został uznany w socjologii za dostatecznie neutralny i trafny do naukowego opisu i wyjaśniania zachowań i zjawisk odstępstwa od kulturowych standardów normatywnych. Niektórzy badacze zastąpili nim terminy ‘patologia społeczna’ lub ‘dezorganizacja społeczna’ bądź też analizują zachowania i zjawiska dewiacyjne jako przejawy patologii lub dezorganizacji społecznej. Współcześnie zaś zagadnienia rozwijane dotąd w studiach poświęconych dewiacji społecznej coraz chętniej podejmowane są jako zagadnienia socjologii problemów społecznych.
Literatura: Howard S. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. Olga Siara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; Jack D. Douglas, Frances C. Waksler FC, The Sociology of Deviance. An Introduction, Little, Brown, Boston 1982; Jerzy Kwaśniewski, Społeczeństwo wobec dewiacji, Wydawnictwa UW, Warszawa 1983; Maria Łoś, Teorie społeczeństwa a koncepcje dewiacji, w: Adam Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976; Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, cz. 2: Z zagadnień struktury społecznej i kulturowej, tłum. Ewa Morawska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.185–266; Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993; Florian Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Zobacz także:
Kontrola społeczna; Naznaczanie społeczne; Patologia społeczna; Przestępstwo; Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny; Subkultury prawne.
Duguit Léon
(4 II 1859–18 XII 1928)
Francuski prawnik, specjalista z zakresu prawa publicznego, w swoich badaniach odwołujący się do metody pozytywizmu socjologicznego. Znajdował się pod wpływem socjologii Durkheima i Comte’a.
Studiował