“Die mense wat Amerika nie kon bekostig nie en wou wegkom, het op enigiets geklim wat hulle oor die see na Eretz Yisra’el toe kon vat. Oos-Europa het net te gevaarlik geword.”
“Hoekom was Oos-Europa dan so gevaarlik?” vra Yhoshi. Sy oë is stip op die ouer man gerig.
“Nou moet jy mooi luister en sê as jy nie verstaan nie. Die sienswyse van die mense in Oos-Europa het gekom van die diep gewortelde anti-Semitisme wat die boerebevolking van Pole gehad het. En dan was daar die bloedlasteropvattings van die Oekraïnse middelklas. Weet jy wat ek met bloedlaster bedoel, Yhosh?”
Yhoshi knik. “Dis dat hulle glo ons maak Christen-kindertjies dood en gebruik hul bloed om matzot te maak vir Pesach.”
“Nachon! Nu, dan verstaan jy hoekom baie Jode gevoel het hulle is nie veilig daar nie. Van die Oos-Europeërs sou hulle nie beskerming kon verwag teen wat ook al Hitler beplan het nie. Nou moet jy ook weet dat baie Jode buite Europa, ja, selfs dié wat toe al hier in Palestina was, nie die gevaar so ingesien het nie. Nu, weet jy wie Golda Meir was?”
Yhoshi antwoord vinnig. “Ken. Dit was haar skuld dat ons amper die Yom Kippur-oorlog verloor het. Sy was toe die eerste minister.”
Die twee mans kyk na mekaar en lag. “Jy’s waarlik goed ingelig, yeled,” sê Dovid. “Maar sy was in daardie jare, lank voor die totstandkoming van die staat Israel, al polities bedrywig. Sy en Ben-Gurion was albei van Oos-Europese afkoms, dus het hulle ’n goeie idee gehad van wat Hitler se oorlog vir die Jode van Oos-Europa sou beteken. Golda het dit haar werk gemaak om die Jode te waarsku om uit Europa pad te gee en die Engelse te probeer oorreed om meer Joodse vlugtelinge toe te laat om na Palestina toe te kom.”
“Hoekom wou die Engelse hulle nie laat kom nie?”
Dovid sug. “Engeland was bang om die Arabiere aanstoot te gee …”
“Oor hulle al die olie het,” val Yhoshi hom in die rede.
“Nachon. Dit was ’n baie moeilike tyd vir die Joodse leierskap onder Ben-Gurion in Palestina. Aan die een kant wou hy Brittanje se guns wen deur soveel moontlik Jode aan te moedig om in die oorlog teen Hitler vir die Britte te veg. Jy sien, Ben-Gurion het gedink Brittanje sou hulle teen die Arabiere se aanslae in Palestina beskerm. Aan die ander kant het hy Brittanje beveg oor hulle nie meer Joodse vlugtelinge wou toelaat om na Israel toe te kom nie.”
“Maar daar het mos tog baie van hulle ingekom?”
“Ja, dit is so. Mossad LeAliyah Bet het hulle onder die grootste geheimhouding by afgeleë hawentjies ingesmokkel. Dis juis waar my storie, wat ek jou nou-nou sal vertel, inkom. Dit was nodig dat derduisende van hulle moes kon binnekom, want in Europa was Hitler besig om die lewe vir die Jode ondraaglik te maak.”
“Dit was nog voor die begin van die werklike Shoah, Yhosh,” verduidelik Yhoshi se oupa. “Dit was die tyd toe Jode die geel ster moes dra. Hul besighede en eiendom is gekonfiskeer, Ortodokse Jode is ook verskriklik verneder en sinagoges is verwoes. Jode is bymekaargejaag om in haglike omstandighede in ghetto’s te woon. ’n Jood se lewe was niks werd nie. Maar toe het die gaskamers nog nie regtig hul verskyning gemaak nie. Almal het egter begin insien hulle moet uit Europa wegkom. Hoe gouer, hoe beter.”
“Nachon, dit was ook die tyd toe Al-Husseini, die groot moefti …” Dovid kyk na Yhoshi wat knik.
“Dis ’n priester van Islam.”
“Soort van. Hy het sterk bande met Hitler gehad en het geëis daar moes onmiddellik ’n einde kom aan die idee van ’n Joodse nasionale tuiste. Ons is nou by 1939, hoor.”
Yhoshi knik, sy intelligente oë blink van gretigheid om meer te hoor.
“Nu, dit was die jaar waarin Neville Chamberlain, die Britse premier, die dokument onderteken het wat Joodse immigrasie na Palestina beperk het tot 75 000, versprei oor vyf jaar. Daarna sou geen Jood meer toegelaat word om na Israel te emigreer sonder Arabiese toestemming nie.”
“Hulle sou tog nooit toestemming gee nie,” merk Yhoshi droog op.
“Ken. Dit was duidelik, want teen daardie tyd het die moefti geen geheim meer gemaak van sy samewerking met die Nazi’s nie. Hulle het hom van geld en voorrade voorsien.” Dovid sug.
“Ben-Gurion se hoop dat Brittanje die Joodse gemeenskap in Palestina teen die Arabiere sou beskerm, het toe ook lank reeds plek gemaak vir die werklikheid,” vul Chaim sy vriend se verhaal aan.
“Absoluut. Maar, Yhosh, só kom ek nou eindelik by my storie uit.”
Die kind vryf sy hande ingenome.
“In 1939 was ek 12 jaar oud. My vader was ’n rabbi in Łódź en moes toe al lank reeds sy betrekking as professor aan die universiteit prysgee. Geld vir ’n gesin van ses om Amerika toe te gaan was daar beslis nie. Daar moes ’n ander uitweg gevind word, want ons het pas verneem die Joodse inwoners in ons straat sou binne die volgende week na die ghetto verskuif word. My jongste sussie was toe maar drie weke oud en my vader het besluit dat Palestina ons enigste redding sou wees.”
“Met die klein babatjie,” sê Yhoshi sag.
Dovid sug weer. “In my volwasse jare het ek dikwels daaroor gewonder. Ek glo haar koms was heeltemal onbeplan, want ons ander drie was al 16, 14 en 12. En my ma was 41 … Maar nou ja, sy was daar en baie kosbaar vir ons, want ons ander drie was seuns. Minder as ’n week ná die publikasie van Chamberlain se soveelste witskrif om die Arabiere gelukkig te maak, seil ons ses toe op ’n gehawende ou stoomboot van Constanţa in Roemenië af na Palestina toe. Toe was dit nog Palestina, hoor!”
Yhoshi knik.
Daar kom ’n droewe laggie om Dovid se mond. “Die boot was totaal oorlaai en het so laag in die water gehang dat dit skrikwekkend was. Daar was oor die 400 mense – mans, vroue en kinders – op die smal dek vasgepen. Ons enigste vooruitsig was die hoop dat ons lewend in Palestina sou aankom.”
Hy kyk ’n rukkie uit oor die wemelende mense in Ben Yehudastraat en skud sy kop. “Dis natuurlik maar ’n kort reis, selfs vir daardie tyd. Nie veel meer as twee dae nie. Naby Ciprus het ’n storm ons getref sodat ons eers in die baai moes anker gooi. Die mense was ellendig seesiek en verbrand van die son …”
“En die baba?” vra Yhoshi.
Dovid trek sy asem rukkerig in en vee oor sy voorkop. “Sy het nie die Heilige Land gehaal nie. In die derde nag aan boord is sy dood. Ontbering op die oop see. Snags het dit bitter koud geword en sy was al swak toe ons weg is. Vroeggebore.”
Hy bly vir ’n ruk stil voordat hy verder praat. “Tot die dag van my dood sal ek nooit vergeet nie hoe Vader vir haar die Kaddish gesê het voor die kleine dingetjie ter see begrawe is …”
’n Rondloperhond kom snuif teen Yhoshi se bene en die kind buk af en druk die groot kop styf teen hom aan. Chaim merk die nattigheid op die kind se wange, maar hy maak of hy dit nie sien nie.
Toe praat Dovid verder. “Terwyl ons gewag het vir die storm om te bedaar, het daar ’n waarskuwing oor die skip se radio gekom. Ons moes in die rigting van Tel Aviv vaar en op ’n afstand van twee myl stop. Dan moes die passasiers, wanneer dit donker is, in reddingsbote neergelaat word. Almal moes gewaarsku word om vir enigiets gereed te wees.”
“Wat ’n boodskap!” roep Chaim uit.
“Die spanning was geweldig toe ons Tel Aviv die volgende nag nader. Net toe dit lyk of die boot oor die horison kruip, het die verblindende soekligte van ’n Britse oorlogskip deur die donkerte oor ons geval. Dit was die HMS Sutton. Oor ’n luidspreker het hulle ons beveel om voort te vaar Haifa toe, waar die passasiers ongehinderd aan land kon gaan. Maar toe hoor ons nog hierdie woorde ook deur die stil nag dawer: ‘Dan sal hulle geïnterneer word’. ”
“Julle kon nie in die land gaan bly nie?”
“Nee, Yhosh, ons is 14 dae later op daardie selfde skip teruggelaai. Sonder kos en medisyne is ons teruggestuur na die hel waarvandaan ons gekom het – al het ons gesê ons sal