Diepsee. E. Kotze

die ore, kry dan tog die oorhand en eindelik lê die kop by die res van die afval in die kom.

      Sy keer die pot water oor die vuur uit en maak die messe bymekaar. Net toe sy die kom optel om kapblok toe te stap, slaan daar ’n donderslag wat die grond laat tril. Op die dreuning volg ’n rukwind wat die papier op die blok verflenter. Lya kap kort, haastige houtjies, elkeen sekuur waar sy hom wil hê. Sy kap die koker weg en vlek die kop oop, kap die holtes bokant die oë af en rond nog hier en daar af, haastig deeglik.

      Iewers kletter ’n paar los sinkplate.

      Dan volg daar ’n geskreeu. Die hel breek los. “Die weerlig het Jan Solms se huis aan die brand geslaan!” roep iemand. “Hardloop, Jan!”

      “Lya!” skree die mense. “Jou huis!”

      Sy staan met die skottel afval in haar hande en sy sien die donker rookwolk bokant haar huis, met hier en daar ’n oranje vuurstreep daarin. Dan jaag die wind die vlamme op en brand die dak hoog.

      “My huis brand!” Lya gee ’n tree vorentoe, steek dan vas, trap rond met die afvalkom in haar hande. Die vuurtonge skiet in die lug op, vlamrooi teen die donker donderwolke. “My kinders, waar’s hulle?”

      Jan Solms steek kortpad tussen die nartjiebome deur.

      Die plaasbakkie dreun met die vrag werkers en grawe agterop.

      “Sit neer die kom en gaan kyk wat van jou kinders geword het. Hardloop, Lya!” skreeu iemand.

      Sy voel skaars die gekrap van die wilde brame. Sy storm teen die rivierwal af en anderkant uit. Sy’t eenmaal ’n kind gesien wat vooroor in ’n kolebak geval het. En die bees onder die boom met die swart weerligmerk oor sy vel.

      Een van die vroue het haar klein-kind. En die lammetjie hang aan Mietjie. Hy val na haar toe en sy gryp hom, kaalstert en bewend. Nie van koue nie, want die vuur skroei op ’n afstand. “Ma,” skree hy, “Ma!” en hy klou met sy taai lekkergoedhande om haar nek. Sy ruik die skroei in sy kop toe sy hom teen haar aansus. Die vuur dreun in die dak. Alles aan die huis is oud en horingdroog en dit brand soos petrol. Die mansmense slaan die droë gras rondom plat sodat die vuur nie kan versprei nie.

      Dan stort die dak stuk-stuk in. Wanneer die wind stoot, gloei die dakbalke in die donker en vonke skiet soos vuurwerk in die lug op. Te mooi.

      Tante Raal sê: “Mietjie is nog met die twee kanne af water toe. En wat ek weer hoor, toe skree sy net en toe ek kyk, toe sien ek hoe gooi sy die kanne weg en sy hol en toe sien ek alles is onder rook. En ek skree vir haar: ‘Gryp die kinders.’ Ampers het ons vir Jakkie nie uitgekry nie, hy was agter in die kamer onder die kooi in. Dit het min geskeel of Mietjie het hom nie daar uitgekry nie, want die vuur was toe al by die deur.”

      Mietjie gaan hard aan die huil.

      “Bring die suikerwater, sy het sleg geskrik.”

      “Hulle kon algar doodgebrand het.”

      In die nagloed van die vuur staan die geraamte van hul lantern op die lae muur tussen die slaapkamer en kombuis.

      Van alles wat in die huis was, is dit die enigste ding wat sy kan eien. Verder het alles uitgebrand. Lya staan sonder taal.

      Haar kinders is veilig, maar hulle het nie ’n kooi om vannag op te lê of ’n beker om uit te drink nie. Nie ’n kers of ’n treksel koffie of ’n sent geld nie. Die vuur het alles gevat: haar tafel met breekgoed, die portrette aan die muur, die stuk tapyt op die kamervloer, die kleretrommel agter die kooi met haar beste rok en Jan se swart pak …

      Lya maak haar gesig met haar hande toe. Twintig rand by die plaaswinkel; rand ’n week, maar meer as een week was die rand nie daar nie … amper ’n jaar voor sy die skuld dood gehad het. Hoe kry sy dit weer bymekaar?

      “Tot die stouf ook,” sê tante Raal.

      “Met die brood nog in die oond. En die harslag en vette van die slagding.” Potte en panne ook, die waterskepper, sitgoed, voetwasbad, slaapvelle … Lya Solms staan en kyk met nat wange na haar huis se murasie. Dit kraak en val binnetoe. Daar is niks meer aan te doen nie.

      Slegs rook trek uit die puin op.

      Hierdie skuld is nou gelyk gemaak, dink Lya en draai weg.

      Om haar is die mense wat sy ken. Hulle gooi saam. Almal is goed vir haar. Die boer het iemand aangesê om die leë huis langs Anneries en Griet uit te vee en hulle is agter op die bakkie terug plaas toe. Daar kry hulle aandkos en ’n bietjie van alles om saam te neem: mieliemeel en koffie en kerse. En die komberse van die buitekamer se bed af. Kos en slaapplek.

      Soos brand maar maak, trek die nuus vinnig in die kloof af. En almal wat vir Lya ken, die gee. Hulle kry kos. Kaas en botter en konfyt, tee en blikkiesmelk en rys. Hulle kry klere. Bokse vol. Somergoed en wintergoed, en alles bruikbaar.

      ’n Ketel en ’n emmer en skottelgoed. Die ou man van die winkel stuur twee geblomde enemmelborde en bekertjies. Een vrou glad vadoeke en ’n skottel. Iemand dra ’n tafel aan wat Jan net so effens moet kalfater. Lya kan met mening nesskop.

      Toe die boervrou teen die laat agtermiddag met ’n emmertjie melk kom verneem of sy wel regkom, ruik dit na stowekool wat oor die oop herd stadig gaar word, staan die mank tafel vas teen die muur gestoot met ’n geruite doek oor wat tot op die grond sleep.

      En Lya gloei, want gisteraand het sy op die vlak gestaan, so kaal soos sy van haar mame af gekom het. Toe het sy op ’n kol gewens die vuur moet haar maar vat en klaarkry. Nou het sy van alles en nog meer. Tot ’n kooi met ’n springmatras. Streepsak ken sy, velle op die vloer, die angels van rogstrooi … nou het sy ’n hopkooi en ’n so te sê nuwe wolkombers.

      Sy het fynmeel in die huis en melk en alles. Sy gaan snysels met pypkaneel en baie suiker maak. “Mietjie, bring hout in en kom vat vir Jakkie onder die tafel uit, hy’s in die suikersak. Ek slat jou!” Jakkie word muisstil onder die lang tafeldoek.

      Lya sing terwyl sy die deeg ooprol en meel strooi en weer toerol. “Liewer Heer wees ons naby, met hierdie grote fees, maak ons harte waarlik bly, met u goeie Gees …”

      En sy probeer dink aan ’n hol ding om die melk in te kook. Aan potte is sy nog kort.

      Dan, bo die skerp reuk van Fe’erwariemaand se kool, ruik sy onmiskenbaar rook. Behoedsaam kyk sy dak toe, snuif ’n slag, sien dan die vloer. Daar het fynhout uit die vuur geval en ’n hopie vuilgoed wat sy bymekaargevee het, aan die brand gesteek. Nou vreet die vlammetjie al aan die groen-en-rooi ruitjiesgoed van die lang tafeldoek.

      Lya kyk na die vinnig groeiende gat in die tafeldoek. Vuur, dink sy en loer vinnig oor haar skouer. Sy voel ’n warmte in haar opstoot en ’n woede pak haar. Sy hét mos al betaal. Haar skuld is klaar betaal. Wat soek die vuur nou nog? Sy gryp die bak met soetmelk en skiet dit met ’n boog onder die tafel in, oor die brandende doek en oor die koletjies van die fynhout.

      Toe Jakkie met ’n verskriklike geskreeu en druipnat tussen haar bene deur peul, staan sy hygend en kyk na die nat kol waar hul aandmelk in die grondvloer intrek.

      Sy sit die bak op die tafel neer, buk af en tel die kind sorgsaam op. Toe gaan sy buitentoe, waar die koelte van die aand reeds in ’n sagte lugstoot met die vallei afgestroom kom.