մինակ մնացած՝ քիչ մը ատեն հանգչեցայ այդ սքանչելի քաղաքին մէջ։ Վերադարձիս՝ շոգեկառքին մէջ նորէ՛ն կարդացի նշանաւոր նամակը ու նորէ՛ն երեւակայեցի այդ խենթը, բայց այս անգամ ո՛չ թէ տարտամօրէն, հապա շա՛տ որոշ կերպով՝ այնպէս ինչպէս մօտաւոր ապագայի մը մէջ պիտի ըլլար ան, անխուսափելիօրէն։
Ուղեղը իր այդ վերջին ու տարօրինակ լոյսերէն վերջ՝ բոլորովին պիտի խաւարէր, սեփ֊սեւ (առջի գիշերուան սենեակիս պէս ), ապուշութիւնը կատարեալ պիտի ըլլար, շարժումները անկարելի, անկողնին պիտի գամուէր, լեզուն պիտի կորսնցնէր, ուտելը պիտի մոռնար, օրը քսան սաւան պիտի աղտոտէր, օր մը պիտի գար ուր ալ զայն կերակրելն ալ անկարելի պիտի ըլլար, իր է՛ն սիրելիներուն գարշելի պիտի դառնար, պիտի նեխէր… ու ասիկա՝ անխուսափելիօրէն։
Բայց այս պատմութիւնը անակնկալով սկսաւ եւ անակնկալով ալ պիտի վերջանար։ Տուն դարձիս՝ Պոլսէն նամակ մը գտայ, ուր ինծի կ՚իմացնէին որ խենթը՝ հոն հասած օրն իսկ՝ հազիւ բժիշկին հսկողութենէն ազատած՝ հորը նետուեր էր… Կարծես դիտմամբ՝ իմ անխուսափելի գուշակութիւններս զուր հանելու համար։
Բնութիւնը, որ ամէն չարիքին քով բարիք մըն ալ դրած է, այս սարսափելի ախտին քով՝ իր դարմանն ալ ցոյց տուեր է. այս հիւանդները գիշեր֊ցերեկ մէ՛կ բան կը մտածեն՝ անձնասպանութիւնը։ Բժիշկները որ ուրիշ դարման մը չեն գտած՝ կը բաւականանան արգիլելով այդ բնական հակումը։ Սակայն, լաւագոյն չէ՞ հոր մը աղտոտել քան տարիներով նուիրական բոյն մը թունաւորել։
Ու հիմա կը յիշեմ դեռ այն օրը՝ երբ մօրուքին մէջ խոշոր արցունքներ կը գլտորցնէր՝ զիս համոզելու համար որ ինք բարի ու խելօք մարդ մըն էր…։ Ալ կը հաւատամ քեզի , խե՜ղճ մարդ. դուն չես ստեր։ Ստողները անո՛նք են որ քու հոգւոյդ կորստեան վրայ կոկորդիլոսի արցունքներ կը թափեն…։
Թող կրօնագէտներն ու բարոյագէտները անձնասպանութեան վրայ վիճին. թող իմաստասիրական հատորներ արձակեն իրարու գլխուն. մէկը պիտի գտնուի՞ ինծի բացատրելու համար որ մարմնապէս ու հոգեպէս ի՞նչ պիտի արժէր այդ կեանքը, խօսելու, զգալու, շարժելու, սնանելու, մտածելու անկարող, մէզի մէջ փտած մսի կտոր մը՝ որ շանը նետես չ՚ուտեր…։
Լօզան , 1913
Ապրիլը յաղթել է (մահուան դէմ պայքարը)
ԱՊՐԻԼԸ ՅԱՂԹԵԼ Է (Մահուան դէմ պայքարը)
Ո՜վ մարդ, մտածա՞ծ ես երբեք այն հրաշալի բանին վրայ որ կեանքն է։
Կ՚ըսեն թէ համբոյրներ կան որ վա՜րդ կը ծլցնեն։ Վարդն ի՜նչ է որ. համբոյրներ կան որ մարդ կը ծնցնեն։
Ծնողնե՜ր, ուսուցէք ձեր տղաներուն թէ իրենց մէջ Աստուած մը կը քնանայ։
Ու վա՜յ անոր որ մութ անկիւններու մէջ կը խաթարէ, կ՚աղտոտէ, կը թունաւորէ կեանքի գործիքը։ Այդպիսին դժբա՜խտ հայր մը պիտի ըլլայ, եթէ երբե՛ք հայր ըլլայ…։
Ապաժառանգ, պակասաւոր , ցաւագար, մելամաղձոտ, այսահար, ախտագին զաւակներուն հաշիւը գինեմոլ եւ ցոփակեաց հայրերո՛ւն հարցուր…։
Այնքա՜ն փափուկ է սիրոյ պտուղը։
Խաւարի մէջ բանտուած այդ փոքրիկ մարմինը ո՛չ կը տեսնէ, ո՛չ կը լսէ, ո՛չ կը խօսի, ո՛չ կը շնչէ։ Բայց այդ մսի կտորը բոլո՛ր սրտերէն աւելի զգայուն է։
Այդ ապագայ կեանքը՝ մայրական տխրութենէ մը իր ամբո՛ղջ ճակատագրով կ՚ազդուի։ Մօրը սրտին մէ՛ն մի կոչը իր փոքր սրտին մէջ կ՚արձագանգէ։ Ան ցաւէ՛ մը, խոցէ՛ մը, ոչինչէ՛ մը կրնայ մեռնիլ մօր կենդանի արգանդին մէջ…։
Բայց պիտի