Zamiast pozostawienia obywatelom możliwości dokonania swobodnego wyboru w różnych sytuacjach życiowych i promocji osobistej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, prawodawca – wyznaczając w stanowionych normach prawnych model właściwego zachowania – przyjmuje rolę wychowawcy-opiekuna. Paternalizm wspierany jest przez roszczeniowość obywateli względem państwa: władzę publiczną wielu z nich uważa za zobowiązaną do spełniania najróżniejszych, coraz bardziej wyszukanych świadczeń. Nie jest przypadkiem, że – jak dowodzą liczne statystyki przedstawiające aktywność organów legislatywy – wzrost liczby uchwalanych ustaw występuje w szczególności w latach wyborczych.
Jurydyzacja życia społecznego jest również naturalną konsekwencją realizacji pozytywistycznej zasady państwa prawa (państwa prawnego), w którym jedynie ustawa – ustanowiony przez parlament i ogłoszony zgodnie z właściwą procedurą akt normatywny – stanowi dla jednostek źródło wiedzy o zachowaniach nakazanych i zabronionych. W przeszłości rolę tę odgrywały normy zwyczajowe, religijne, etyczne, dzisiaj – w obliczu pluralizmu społeczeństw globalizującego się świata i sceptycyzmu wobec uniwersalnych zasad etycznych – pragnie to czynić prawo pozytywne. Jeśli jedynie akty prawa stanowionego wyznaczają granice autonomii jednostek, to system prawny uzyskuje status dominującego regulatora życia społecznego, a orzekające na podstawie jego norm sądy stają się ostatecznym rozjemcą wszelkich sporów.
Nadmierna jurydyzacja życia społecznego prowadzi do tego, że jedynym wzorcem akceptowalnych zachowań stają się normy prawa stanowionego. Tym samym przyczynia się do ograniczenia wolności i w znacznym stopniu redukuje pluralizm wartości, postaw i celów życiowych.
Literatura: Janusz Guść, Krzysztof Łokucijewski, Globalizacja a jurydyzacja. O wpływie globalizacji na skalę prawotwórstwa w liberalnym państwie demokratycznym, w: Jerzy Stelmach (red.), Filozofia prawa wobec globalizmu, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003, s. 27–41; Jürgen Habermas, Law as a medium and law as institution, w: Gunther Teubner (red.), Dilemmas of Law in the Welfare State, Walter de Gruyter, Berlin–New York 1986, s. 214–220; Janusz Kochanowski, Jurydyzacja życia, „Palestra” 2002, nr 7–8, s. 95–99; Krzysztof Koźmiński, Kilka uwag o zjawisku jurydyzacji, w: Adam Niewiadomski (red.), Lingua Iuris, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010, s. 281–295; Christopher Staughton, Za dużo prawa, tłum. Ewa Gąsiorowska, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 167–175.
Zobacz także:
Globalizacja prawa; Granice prawa; Legalizm; Nadmiar prawa; Polityzacja prawa; Prywatyzacja prawa.
K
Kara
Kara to, najogólniej mówiąc, dopuszczalna w systemie normatywnym intencjonalnie zadana konsekwencja naruszenia norm tego systemu, której istotą jest sprawienie przykrości naruszycielowi, wymierzana i wykonywana przez osoby uprawnione na podstawie norm owego systemu. Kara jako instytucja społeczna odnosi się do rozumienia w społeczeństwie dobra, zła, sprawiedliwości. Z tego względu zagadnienie kary było obecne nie tylko w religii, ale też w myśli filozofów. Znaczenie posługiwania się karami w życiu społecznym nie maleje. Współczesna psychologia przywiązuje dużą wagę do prostego warunkowania. Wielu psychologów twierdzi, że na tej drodze najłatwiej jest uzyskać trwały efekt socjalizacyjny. Kara i nagroda to elementarne mechanizmy procesu wychowawczego i kontroli społecznej. Karanie i nagradzanie to sposoby postępowania „wychowawcy” i „kontrolera”, zmierzających do powstrzymania sprawcy, a czasami także innych członków danej grupy społecznej od zachowań społecznie niepożądanych lub nakłonienia ich do zachowań pożądanych. Kara i nagroda służą do wytwarzania i wzmacniania wewnętrznych mechanizmów działania, a więc zadaniem zarówno kary, jak i nagrody jest wzmacnianie motywacji. Podkreśla się jednak, że większą wartość wychowawczą mają nagrody. Kara jest instytucją, o której skuteczności rozstrzyga typ i rodzaj osób lub instytucji karzących, zasady i procedura wymiaru kary oraz forma i przebieg karania, a także osobowość karanego, okoliczności czynów podlegających karze, charakter ogólnych relacji kształtujących więzi społeczne. Nie da się prawno-społecznej złożoności kary sprowadzić do psychologicznego pojęcia bodźca awersyjnego. W odniesieniu do wychowania współcześnie następuje poważna przemiana postrzegania kary, jej krytyka. Do arsenału dotkliwych kar należą w praktyce pedagogicznej nieudzielenie nagrody, wstrzymanie pochwały, odmówienie przyjemności, a w skrajnym przypadku dezaprobata. Karą w wychowaniu mogą być bowiem tylko takie działania, które w świetle aktualnej wiedzy pedagogicznej służą dobru osoby karanej. Ma to znaczenie dla współczesnego prawa karnego. Służy wyznaczaniu standardu posługiwania się kontratypem karcenia małoletnich.
W prawie karnym mówimy o szczególnym przypadku kary kryminalnej. Kara kryminalna to orzeczone przez sąd w imieniu władzy politycznej intencjonalne potępienie przestępstwa, wyrażone prawnie określoną osobistą dolegliwością sprawcy. Karę w prawie karnym wymierza się ze względu na poczucie bezpieczeństwa, ładu i sprawiedliwości grupy społecznej, a nie ze względu na dobro jednostki karanej, jak to się dzieje w przypadku kary w wychowaniu. Inaczej też niż w wychowaniu, nie mamy w przypadku kar kryminalnych do czynienia z systemem kar i nagród. W tym sensie kodeks karny ma charakter kadłubowy, bo nie ma równoległego kodeksu nagród za dobre zachowanie. Kary kryminalne muszą jednak respektować godność ludzką, powinny być humanitarne, zgodne z prawami człowieka, w tym z konstytucyjnym zakazem stosowania kar cielesnych oraz zakazem tortur i nieludzkiego oraz poniżającego traktowania. Ponadto, zgodnie ze standardami konstytucyjnymi i europejskimi, surowość kary jest ograniczona przez warunek jej proporcjonalności do stopnia szkodliwości zawinionego czynu.
W ujęciu normatywnym kara kryminalna jest sankcją karną, czyli normą sankcjonującą naruszenie normy sankcjonowanej, typizującej przestępstwo. Współcześnie w krajach zachodnich stosuje się karę pozbawienia wolności, kary w formie różnych obowiązkowych zadań i ograniczenia wolności w środowisku otwartym, majątkowe, wyjątkowo karę śmierci. Prawu karnemu znane są też inne sankcje represyjne, mające złożony i niejednorodny charakter, w tym najczęściej prewencyjne, resocjalizacyjne i lecznicze (środki karne, probacyjne, zabezpieczające). Jednym z problemów teoretycznych i praktycznych jest oddzielenie kary kryminalnej od innych sankcji, w tym zwłaszcza od sankcji represyjnych z innych gałęzi prawa. Najogólniej można powiedzieć, że karę kryminalną cechuje szczególny rodzaj społecznego potępienia czynu i pośrednio sprawcy oraz zazwyczaj większy stopień dolegliwości. Identyfikacja sankcji karnych (kar kryminalnych) jest ważna, gdyż ich stosowanie podlega rozbudowanym gwarancjom proceduralnym ochrony praw jednostki. Z perspektywy praw człowieka istnieje więc problem ewentualnego obchodzenia tych standardów gwarancyjnych. Dlatego przyjmuje się, że niezależnie od formalnej definicji sankcji karnej należy w razie wątpliwości, czy inne krajowe sankcje represyjne nie są ukrytymi ułomnymi karami kryminalnymi, poddać je testowi konstytucyjności i zgodności ze standardami międzynarodowymi i europejskimi.
Działanie społeczne, które określamy mianem kary kryminalnej, zawsze ma charakter retrospektywny w tym sensie, że jest odpowiedzią na wcześniej popełniony czyn, określony w ustawie jako przestępstwo. Ta zależność – naganna akcja i reakcja karna – jest określona jako odwet. Jest to element konstytuujący pojęcie kary, szczególnie widoczny w karze kryminalnej, natomiast w większości teorii penologicznych nie przesądza o celach kary, czyli uzasadniających ją doktrynalnie i społecznie racjonalizacjach. W teorii kary kryminalnej ważny jest ogólny podział jej racjonalizacji na teorie sprawiedliwościowe (retrybutywne) oraz instrumentalne. W teoriach sprawiedliwościowych pierwotnym zadaniem kary jest przywrócenie poczucia obowiązywania całego porządku prawnego, chroniącego dobra prawne, zapobieganie stanowi anomii. Natomiast teorie instrumentalne jako cele kary wskazują jej zamierzone, wymierne empirycznie skutki dla polityki