M. (2013), Constitutional Identity, w: M. Rosenfeld, A. Sajo (red.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law, Oxford: Oxford University Press, s. 756–776.
Roznai Y. (2017), Unconstitutional Constitutional Amendments, Oxford: Oxford University Press.
Sarnecki P. (1997), Idee przewodnie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd Sejmowy” 5.
Sarnecki P. (red.) (2014), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa: C.H. Beck.
Sartori G. (1993), Democrazia. Cosa è, Milano: Rizzoli Libri.
Schauer F. (1991), Playing by the Rules: A Philosophical Examination of Rule-Based Decision-Making in Law and in Life, Oxford: Clarendon Press.
Stiglitz J.E. (2007), Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, przeł. A. Szeworski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Suchodolski B. (1968), Narodziny nowożytnej filozofii człowieka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Troper M. (2010), Behind the Constitution? The Principle of Constitutional Identity in France, w: A. Sajo, R. Uitz (red.), Constitutional Topography: Values and Constitutions, The Hague: Eleven International.
Tukidydes (1988), Wojna peloponeska, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa: Czytelnik.
Uziębło P. (2010a), Suweren, w: A. Szmyt (red.), Leksykon prawa konstytucyjnego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa: C.H. Beck.
Uziębło P. (2010b), Suwerenność ludu (narodu), w: A. Szmyt (red.), Leksykon prawa konstytucyjnego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa: C.H. Beck, s. 580–587.
Visegrady A. (2016), European Legal and Constitutional Cultures, w: R. Hauser, M. Zirk-Sadowski, B. Wojciechowski (red.), The Common European Constitutional Culture. Its Sources, Limits and Identity, New York: Peter Lang.
Waśkiewicz A. (2012), Paradoksy idei reprezentacji politycznej, Warszawa: Scholar.
Wierzbowski M., Szymanowska A. (2009), Granice ochrony danych osobowych, w: K. Markowski, M. Wierzbowski, Prawne uwarunkowania wymiany informacji – nowe wyzwania, Warszawa: Stowarzyszenie Absolwentów WPiA UW, s. 65–81.
Witkowski Z. (red.) (2002), Prawo konstytucyjne, Toruń: TNOiK „Dom Organizatora”.
Włodek L. (2012), Wielki Brat Facebook [wyborcza.pl/magazyn/1,124059,11477766,Wielki_Brat_Facebook.html?disableRedirects=true].
Zubik M. (2008), Nowe technologie jako wyzwanie i zagrożenie dla prawa, statusu jednostki i państwa, w: P. Girdwoyń (red.), Prawo wobec nowoczesnych technologii, Warszawa: Liber, s. 37–50.
Zuboff S. (2019), The Age of Surveillance Capitalism. The Fight for the Future at the New Frontier of Power, London: Profile Books.
KONSTYTUCJA I PRAWO ŁASKI
Ryszard Piotrowski
Słowa kluczowe: abolicja indywidualna, konstytucja, państwo prawne, prawo do sądu, prawo łaski, prerogatywy, Prezydent RP, ułaskawienie
Pojęcie „prawo łaski”, które znajdujemy w Konstytucji RP w formule „Prezydent RP stosuje prawo łaski” (art. 139), rozumiane jako prowadzące do wykluczenia wszelkich dolegliwości o charakterze karnym (Kozłowski 2013, s. 190), odwołuje się do dwóch przeciwstawnych perspektyw interpretacyjnych: afirmacji prawa i porządku prawnego, a zarazem jego zakwestionowania w akcie arbitralnym i subiektywnym, opartym na innych przesłankach aniżeli rozstrzygnięcie zniesione przez ów akt. Z jednej strony ułaskawienie prowadzi do potwierdzenia istniejącego porządku prawnego, w którym i dzięki któremu dochodzi ono do skutku. Z drugiej strony jednak porządek ten kwestionuje, ponieważ zakłada, że w ramach tego właśnie porządku – a więc zgodnie z jego logiką i aksjologią, z zastosowaniem odpowiednich procedur weryfikacji rozstrzygnięcia – zapadł wyrok, który nie zostanie wykonany, chociaż wydano go właśnie w celu wykonania. Można zatem uznać, że w ułaskawieniu znajduje potwierdzenie wielość i – być może także – równocenność kryteriów oceny rozstrzygnięcia, takich jak jego zgodność nie tylko ze stanem fachowej wiedzy prawniczej, lecz także z preferowanymi w momencie oceny wartościami, względami politycznymi czy też oczekiwaniami społecznymi. Ułaskawienie pozwala wzmocnić wymiar sprawiedliwości, stwarzając szansę systemowej autokorekty w razie konieczności eliminacji skutków błędnego orzeczenia. Zarazem jednak osłabia władzę sądowniczą i sprowadza ryzyko osłabienia państwa prawnego, ponieważ ten, kto ułaskawia z woli prawa, nie jest związany prawem pozytywnym w tej dziedzinie porządku prawnego, na którą oddziałują skutki ułaskawienia. Stwarza to jednak sposobność do rozszerzającej interpretacji owego wyłączenia, polegającej na uznaniu, że ułaskawiający nie podlega – stosując prawo łaski – konstytucyjnym ograniczeniom jego roli i – działając dla dobra państwa, które to dobro sam definiuje – może nie przestrzegać obowiązującej Konstytucji. Instytucja ułaskawienia stwarza także sposobność do systemowego przeciwstawiania prawa i sprawiedliwości. Może się okazać, że wyrok wydany na podstawie prawa zostanie uznany za niesprawiedliwy, a to naruszy swego rodzaju wyłączność władzy sądowniczej w zakresie definiowania prawa naturalnego.
Zastosowanie prawa łaski jest potwierdzeniem szczególnej pozycji tego, kto ułaskawia, a więc zwykle głowy państwa; stanowi ono odzwierciedlenie tradycyjnej koncepcji monarchy jako władcy będącego źródłem prawa i sprawiedliwości, w swej istocie jednak tak subiektywnie pojmowanej i trudnej do osiągnięcia, że boskiej z samej swej natury. Może dlatego właśnie jednym z podstawowych odkryć człowieka – tworzącego pojęcia abstrakcyjne i próbującego dzięki nim zapanować nad światem – było ustalenie, że w Bogu jest źródło sprawiedliwości. Znajdujemy tę pewność w preambule Kodeksu Hammurabiego (Skeczkowski 1996, s. 19), mamy ją w Biblii, z której wiadomo, że Bóg tak odpowiedział na prośbę Salomona: „Ponieważ nie poprosiłeś o zgubę twoich nieprzyjaciół, ale poprosiłeś dla siebie o umiejętność rozstrzygania spraw sądowych, więc daję ci serce mądre i rozsądne” (1 Krl 3, 4–13, Pismo Święte… 1989, s. 314). I sprawiedliwość sądów Salomona była owocem jego serca, nie umysłu.
Stosowanie prawa łaski przez Hammurabiego, władcę absolutnego, było uwarunkowane tylko takimi ograniczeniami, jakie uznał on za stosowne na siebie nałożyć (Kaczmarczyk-Kłak 2013, s. 15). Ułaskawienie zawiera więc w swej istotnej treści komponent despotyczny, konsekwencję owego Hoc volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas („Tego chcę, tak rozkazuję, niechaj wola za rację wystarczy”), podlegającego rozmaitym racjonalizacjom, sprowadzającym się do spostrzeżenia, że granica między pełnią prawa a bezprawiem może okazać się w konkretnych okolicznościach pozorna, w myśl paremii: Summum ius – summa iniuria. Arbitralizm ułaskawienia może jednak odzwierciedlać także potwierdzenie przekonania, że prawo jest wtórne wobec wolności, którą należy chronić jako wartość nadrzędną także wtedy, kiedy prawo zawodzi w wypełnianiu swego gwarancyjnego powołania.
Prawo łaski, stanowiące atrybut władzy, należy do tradycyjnych instytucji ustrojowych europejskiej kultury prawnej i występuje w zróżnicowanych formach (Kaczmarczyk-Kłak 2013, s. 17 i n.). Obejmowało ono także – w cesarstwie rzymskim – abolicję indywidualną, która polegała na umorzeniu procesu o zbrodnię i mogła być udzielona przez cesarza w każdym czasie, także przed zapadnięciem wyroku; skutkiem takiego aktu łaski było przerwanie procedury sądowej i uwolnienie oskarżonego od formalnego orzeczenia o winie lub jej braku (Kaczmarczyk-Kłak 2013, s. 23).
Interpretacja zakresu prawa łaski, o którym mowa w Konstytucji RP, stała się przedmiotem sporu prawnego, w swej istocie odnoszącego się do zagadnienia granic władzy w demokratycznym państwie prawnym i relacji między polityką a prawem, a także modelu paradygmatu wykładni ustawy zasadniczej. Kontrowersja – nie tylko między przedstawicielami doktryny, lecz także między Sądem Najwyższym i Trybunałem Konstytucyjnym