wou self die tyd en terme van die gesprek bepaal.
Ek het dit aan Niel Barnard oorgelaat om Botha in te lig of nie in te lig nie. Trouens, ek het baie gou besef dat ’n mens in dit waarby ek betrokke geraak het, nie by Barnard verby kon gaan nie. Dit het dissipline vereis om professioneel op te tree, aangesien ek informele, nie-amptelike en onkonvensionele interaksie verkies. Ek hou ook nie van protokolle nie. Barnard self het nie vir Mandela oor die gespreksprojek met die ANC-bannelinge ingelig nie. Mandela, so het ’n senior lid van die NI my meegedeel, wou die informele, nie-openbare gesprekke met niemand anders uit ANC-geledere deel nie. Veral nie met Thabo Mbeki nie. In die laat tagtigs het ek en ’n paar NI-lede een aand in Pretoria selfs in ’n avontuurlike luim gespekuleer of Mbeki nie Suid-Afrika binnegesmokkel moes word om met Mandela gesprek te voer nie. Dié idee is afgeskiet omdat daar gemeen is dat Mandela nie vir so iets te vinde sou wees nie. Mandela is in ’n stadium vanuit die Tambo-Mbeki-binnekring oor die gesprekke in Brittanje ingelig.
Mandela, gefrustreerd met die stadige gespreksvordering en bekommerd oor die golwe van verset en onderdrukking wat oor die land gespoel het, rig uiteindelik ’n versoek om met die kommissaris van gevangenisse, generaal Willemse, te praat. Dié kom binne dae van Pretoria na Pollsmoor in Kaapstad. Mandela sê: “Ek wil met PW Botha praat.” Die generaal, ietwat verbaas, maar iemand wat van protokol geweet en ook respek vir Mandela gehad het, noem dadelik dat Kobie Coetsee in Kaapstad is en dat hy met hom sal praat. Coetsee en Mandela ontmoet weer eens in Coetsee se ampswoning. Nog gesprekke tussen die twee vind plaas. Dis nie algemeen bekend nie, maar in 1987 ontmoet Coetsee, Mandela en George Matanzima, broer van opperhoof Kaiser Matanzima, die politieke leier van die “onafhanklike” Transkei, by Kobie Coetsee aan huis. PW Botha wou graag van die “Mandela-probleem” ontslae geraak het deur Mandela op bepaalde voorwaardes in die Transkei sy vryheid te gee. Dié ontmoeting lewer niks van politieke betekenis behalwe vriendelike woorde op nie. Mandela het ’n groter politieke droom as bloot sy persoonlike vryheid gehad. Hy wou meehelp om álle onderdruktes in Suid-Afrika te bevry. En hy wou dit doen deur middel van gespreksvoering met “die vyand”. Hieroor skryf hy self terugkykend op sy gesprekke met Coetsee in sy Long Walk to Freedom: “It was clear to me that a military victory was a distant if not impossible dream … It was time to talk.” Dié herinnering van Mandela is van groot belang in die beantwoording van die ingewikkelde vraag: Waarom het die leiers van die Suid-Afrikaanse regering en die leiers van die ANC uiteindelik ’n onderhandelde skikking gekies?
Daar is van die kant van beide die NP-regering en die ANC nie een antwoord hierop nie, behalwe dat ons kan sê: Visionêre strategiese leierskap het bygedra om dit moontlik te maak, nie ’n plotselinge morele bekering of wonderwerk nie. Mandela help ons met sy opmerking deur op ’n baie belangrike kwessie te fokus: ’n Militêre oplossing was nie moontlik nie. Die ANC se revolusionêre agenda was wensdenkery. Die politieke, finansiële en militêre borgskap vir dié fantasie, Moskou, was nie meer gewaarborg nie. Onafhanklik van Mandela was dit ook die standpunt van Thabo Mbeki tydens ons gesprekke in Brittanje. Dieselfde het met PW Botha en Magnus Malan, sy minister van verdediging, se militêre opsie gebeur. Die idee van ’n Totale Aanslag en Totale Strategie was besig om in Angola-Namibië, in die strate van Soweto en Bonteheuwel, in die ouerhuise van vegtende wit jongmense en in Londen, Washington, Parys en Amsterdam te sneuwel.
Vroeg in 1988 gebeur iets baie betekenisvols wat daarop dui dat vordering nou doelbewus deur regeringsverteenwoordigers gesoek moes word. ’n Formele en spesiale komitee is gevorm wat Niel Barnard en Mike Louw van die NI, kommissaris Willemse van gevangenisse, die direkteur-generaal van die departement gevangeniswese, Fanie van der Merwe, en natuurlik Kobie Coetsee self ingesluit het. Die NI was ’n sleutelspeler. Ván die vergaderings was ontmoetings onder vier oë tussen Barnard en Mandela. (Een so ’n gesprek was baie delikaat en persoonlik, want dit het op aktiwiteite van Winnie Mandela, toe nog Nelson Mandela se vrou, betrekking gehad.) Die eerste vergadering van die komitee was op 28 Maart 1988. Daar vind altesaam 48 sulke vergaderings plaas.
Die inwerkingstelling van dié komitee as ’n tweedespoor-projek binne die staat was in alle opsigte ’n keerpunt. Dit was ’n hoogs vertroulike komitee. Die samestelling daarvan is deur Kobie Coetsee met president PW Botha uitgeklaar. Botha het, tot die verbasing van sommige lede wat gedink het hy sou weier, sy seën daaroor uitgespreek. Fanie van der Merwe, later ’n sentrale figuur by Kodesa en die grondwetlike onderhandelinge, speel binne dié komitee ’n sleutelrol. Betrokke by gevangeniswese en aanspreeklik aan minister Kobie Coetsee, verskaf hy die “regverdigingsdekking” vir die gestruktureerde gesprekke met Nelson Mandela. As dit sou uitlek, kon hy sê dat dit sy “werk” was om van tyd tot tyd oor die welsyn van politieke gevangenes gesprek te voer. Kommissaris “Willie” Willemse se naam moet ook genoem word. Hy en Mandela het mekaar gerespekteer en ’n besondere welwillendsverhouding gehad. Willemse het politieke gevangenes se menswaardigheid erken. Hy, soos Van der Merwe, het die politieke beeld van Afrikaners as brutaal en deur magswellus geïnspireer, deur hulle optrede gerepudieer.
Ek hoor in Augustus 1988 vir die eerste keer van die gesprekke. Dit was indringende gesprekke wat soms agt uur lank geduur het. Daar het toe al reeds drie byeenkomste van die Afrikaner-ANC-gespreksgroep plaasgevind, die derde een in Augustus 1988. Wat Barnard van die NI gedoen het, was om ’n oordrag van die tronkgesprekke met Mandela na ’n breër groep belanghebbers te bewerkstellig. Koos Kruger, weliswaar in ligte trant, sê ná Mandela se verskuiwing na die Victor Verster-gevangenis in die Paarl dat ek tog nie ook moet vra om Mandela te besoek nie. Ná sy vrylating het Mandela my gevra: “Waarom het jy my nie kom besoek nie?” Ek het geantwoord dat daar baie ander mense was wat hy te woord moes staan. Een van die aangrypende stories wat Barnard later vertel het, was oor die tweede vergadering van die komitee met Mandela. Dié vergadering het in Willemse se huis plaasgevind. Sy vrou het die ete voorberei en Mandela as net nog ’n gas gehanteer, ’n gelyke met die ander.
Dis nodig om op die volgende te wys: Kobie Coetsee, Niel Barnard en Pieter de Waal was al drie “Vrystaters”. Barnard het politieke wetenskap aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, tans die Universiteit van die Vrystaat, in Bloemfontein gedoseer. Hy was iemand wat nie publisiteit gesoek het nie, belese, ’n akademikus wat ook strategies kon dink en met sterk “geloofsbriewe” in die Afrikaanse gemeenskap. Hy was, soos ’n oudstudent dit aan my gestel het: “Iemand met sterk oortuigings en ’n sterk wil. Het van niemand nonsens gevat nie. En al het hy nooit al sy kaarte op die tafel gesit nie, het hy respek en vertroue afgedwing. Hy het wie hy dink ’n ‘swakkeling’ en ‘droogmaker’ is, verpes.” PW Botha, toe nog eerste minister, stel Barnard in 1979 as die leier van die NI aan. Binne maande is die NI getransformeer tot ’n professionele en hoogs effektiewe diens. Die berugte generaal Hendrik van den Bergh se Buro vir Staatsveiligheid was daarmee heen.
Kobie Coetsee se rol in die openingskuiwe van ’n niepublieke dialoog was belangrik. Hy was die persoon wat tussen 1985 en 1986 in ’n beperkte en goed geselekteerde kring voorbrand vir ’n gespreksproses met Nelson Mandela gemaak het. Mandela het na Coetsee as ’n “nuwe soort Afrikaner” verwys, veral ná Coetsee besoeke deur Lord Nicholas Bethal, ’n lid van die Britse Hoërhuis en die Europese Parlement, en Samuel Dash, ’n Amerikaanse professor en voormalige raadgewer van die Amerikaanse Senaat se Watergate-komitee, goedgekeur het. Barnard en Louw van die NI het respek vir Coetsee gehad, al het Louw gedink dat Coetsee ’n “obsessie” met persoonlike geheimhouding gehad het en selfs “paranoïes” was om nie verkeerd bewys te word nie. Dis eintlik ’n baie merkwaardige denkverskuiwing wat vanaf 1988 plaasgevind het. So vroeg as Januarie 1985 het PW Botha nog gedink hy het ’n troefkaart, triomfantelik gesteun deur sy sekurokrate: Mandela sal vrygelaat word as hy onvoorwaardelik geweld as ’n politieke instrument verwerp. Botha het natuurlik geweet dat Mandela dit nie sou doen nie. Hoe kon ’n stigtingsvader van MK so iets doen? Dit was, volgens wat my later deur ’n lid van die NI meegedeel is, niks anders as ’n onbekookte strik van Botha en sy sekurokrate nie: As Mandela die aanbod van die hand sou wys, sou die Westerse wêreld aanvaar dat die Suid-Afrikaanse regering dit nie kon waag om hom vry te laat nie, het hulle gehoop.
Tydens ’n saamtrek in Soweto waar biskop Tutu vir sy Nobelprys vereer is, lees Zindzi Mandela haar pa se verklaring oor die aanbod aan die gehoor voor. Dit was perfekte tydsberekening wat Botha en sy sekurokrate soos politieke pampoene laat lyk het. Mandela verklaar: “I am a member of