müxtəlif mərhələlərdən keçir. Etnoslar bioloji varlıqlar olaraq daxillərində uzun zaman ərzində toplanmış passionar enerjinin təsiri və təkanı ilə müəyyən hərəkət və fəaliyyətlərə məruz qalırlar. Etnosların fəaliyyətini şərtləndirən bu passionar enerji onların yerdəyişmələrinə, miqrasiya hərəkətlərinə, inkişaf və tənəzzüllərinə səbəb olur.
Bu passionarlıq nəzəriyyəsini Turan ərazisinə və orda məskunlaşmış qədim turanlı öntürk etnosunun inkişaf dinamikasına tətbiq etsək belə, bir tarixi gerçəklik meydana çıxır ki, yer kürəsində buzluqların əriməsi ilə baş verən əlverişli iqlim şəraitinin yaranması bu ərazidə öncədən təşəkkül tapmış insan nəslinin yüksək təbii artımına səbəb olmuş və özəl ilkin bir mədəni-coğrafi məkan formalaşmışdır. İnsanları hərəkətə sövq edərək onların müxtəlif istiqamətlərdə miqrasiyasına səbəb olan ilk “passionar təkan” məhz ilkin mədəni-coğrafi məkan kimi meydana çıxan Mərkəzi Avrasiya bozkırında baş vermişdir. Xalqların kütləvi yerdəyişməsinə və miqrasiyasına səbəb olmuş “passionar təkan” bəşər tarixi, onun sonrakı dinamik inkişafı üçün böyük önəm təşkil etmişdir. Bir çox bilim adamlarının ilkin Turan adlandırdıqları Mərkəzi Avrasiyanın turanlı öntürk etnosu müxtəlif səbəblərin şərtləndirdiyi bu passionar təkan nəticəsində müxtəlif istiqamətlərdə miqrasiyaya məruz qalmış və malik olduqları ilkin bəşər mədəniyyəti rüşeymini yer kürəsinin müxtəlif ərazilərinə yaymaqla ilk mədəniləşdirici funksiyanı yerinə yetirmişlər. Turanlı öntürklərin ilkin mədəniyyət daşıyıcıları kimi bu tarixi missiyanı yerinə yetirdikləri tarixdən öncəki dövrdə sami və ari irqləri hələ tarix səhnəsinə qədəm qoymamışdılar.
Elmdə Turan və Türk adlarının kökünü təşkil edən “Tur” etnonimi mənsublarının kimlərdən ibarət olduğu haqqında qızğın mübahisələr getməkdədir. İranistlərin əksəriyyəti turları arilər hesab edirlər. V.Bartoldun yazdığına görə öncələr “tura” adı türklərə aid edilmədiyi halda, VI əsrdə Türkistan türklərin hökmranlığı altına düşdükdən sonra “tura” adı türklərə şamil edilmiş və türklərin ölkəsi Turan adlanmağa başlanmışdır. Türkologiyada böyük avtoritet hesab olunan Bartoldun bu fikri Turan və Türk məsələsində həlledici rol oynamışdır. Sovet bolşevik hakimiyyəti dönəmində türk düşmənçiliyi tarix elmi sahəsində də rəsmi siyasət mahiyyəti daşıyırdı. Türkologiyanın və Türk xalqları tarixinin bir çox həlledici məsələlərinə elmi deyil, idoloji yanaşma üstünlük təşkil edirdi. Sovetlər ölkəsində yaşayan Türk xalqlarının etnik mənşəi, qədim tarixi təhrif edilərək onların böyük əksəriyyətinin ilkin orta əsrlərdə türkləşməyə məruz qalan irandilli xalqlar olduqları haqqında uydurma nəzəriyyələr dövlətin rəsmi elmi konsepsiyasını təşkil edirdi. Bu rəsmi konsepsiyanı qəbul etməyən tarixçi elm adamları pantürkist adı ilə damğalanaraq repressiyaya məruz qalırdılar. Elmi vicdanı siyasi ideologiyaya qurban vermək istəməyən tarixçi alimlər Türk tarixinin bir sıra başlıca məsələlərinə, o cümlədən Turan-İran məsələsinə son dərəcə ehtiyatla yanaşmağa məcbur olurdular. Tarix elmində türklərə münasibətdə hökm sürən bu qaragüruh siyasət Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra da davam etmişdir. Müasir dövrdə də, Rusiyanın şovinist ideoloq və tarixçiləri Rusiyanın Çarizm dövründəki işğalçılıq siyasətinə haqq qazandırmaq üçün ən qədim zamanlardan etibarən türklərin bir etnos kimi təşəkkül tapdığı Cənubi Sibiri və Türkistanı irandilli arilərin ilkin vətəni elan etmiş, guya türklərin şərqdən gələrək bu irandilli xalqları assimliyasiya edərək türkləşdirdikləri haqqında uydurma konsepsiyalar irəli sürmüşlər.
Bartoldun fikrinə istinad edən sovet və iran tarixçiləri öz tədqiqatlarında guya türklərə heç bir aidiyyatı olmayan Turan etnoniminin türklərə çox gec zamanlarda Göytürklərdən sonra Səlçuqlular zamanında aid edildiyini iddia etmişlər. Lakin onlar bunu izah etməyə çətinlik çəkirlər, necə oldu ki, irandilli turanlılar öz adlarından imtina edərək türk adını qəbul etdilər, halbuki bu regionda yaşayan soqdlar, taciklər və bir çox əfqan tayfaları keçmişdə olduğu kimi indi də heç vaxt özlərini Tur və turanlı adlandırmamışlar. Müasir tarixçilərdən fərqli olaraq Firdovsi “Şahnamə” poemasında heç bir şübhəyə yer qoymadan turları Türk, Turanı isə türklərin ölkəsi kimi təqdim edir. Orta fars dilində yazılmış “Bundaxşin” kitabında da çox zaman Turan yerinə Türkistan ifadəsi istifadə olunur.
Turan və İran adları təkcə iki ayrı milləti nəzərdə tutan bir ad deyil, həm də müəyyən tarixi sərhədlərə malik iki ayrı-ayrı coğrafiyalardır. Bu gün İran yaylası coğrafi bir termin kimi işlədilirsə, ondan daha qədim olan Turan öz siyasi mahiyyətini qeyb etmiş, lakin Mərkəzi Asiyada Turan çökəkliyi və ya yaylası adlanan bir coğrafi termin kimi öz varlığını qoruyub saxlamışdır.
Yüz ildən artıqdir ki iranistlər və ya hind-avropaçılar adı ilə tanınan elmi cərəyan tərəfdarları ilə türkçülər arasında Avrasiyanın qədim Turan mədəniyyətinin kimə mənsub olması haqqında şiddətli mübahisə davam etməkdədir. Hər iki tərəf öz üstünlüklərini isbat edən versiyalar irəli sürürlər. Lakin elm aləmində türkçülərin nüfuzu yüksək olmadığından 200 illik tarixə malik olan və elmi öz inhisarları altına almış avropamərkəzçi iranist cərəyanla mübarizədə başarılı ola bilmirlər.
Avropada və Rusiyada Turan və turların iranlı mənşəyə malik olduqları haqqında tarixi gerçəklikləri inkar edən çoxsaylı əsərlər yazılmışdır. Türk xalqlarına mənsub bir çox bilim adamlarının Turan və turların türk etnik kökünə bağlılıqlarını elmi dəlillərə söykənərək sübut etdikləri araşdırmalar bir çox hallarda hətta türklərin özləri tərəfindən şüphə ilə qarşılanır.
Türkçülərin yanlışlığı ondadır ki, onlar öz dillərinin kökünü Asiyada axtarmış, Türk dillərini Avropada və Ön Asiyada hind-avropalılara qədər mövcud olmuş ölü dillər adlandırılan qədim dillər arasında axtarmağa prinsip etibarı ilə ciddi yanaşmamışlar.
Genetika uzmanı A.Klyosov bəzi rus alimlərinin Türk dillərinin tarixini 2500 il yaşla məhdudlaşdırmasını yanlış və qərəzli bir yanaşma kimi dəyərləndirmişdir. Onun qənaətinə görə bu gün Avropada yaşayan bir çox millətlər öz prototürk dillərini Hind-Avropa dillərinə dəyişmişlər. Bu millətlərin sırasına o baskları, Katalanları və keltləri daxil edir. Klyosov bu gün Türk dünyası ilə böyük problemlər yaşayan ermənilərin böyük əksəriyyətinin Türklərin R1b haploqrupuna mənsub olduqlarını yazır. A.Klyosov araşdırmalarının sonunda belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bu gün ingilis dili beynəlxalq səviyyədə nə qədər yayqın və qlobal ünsiyyət vasitəsidirsə, e.ə. IV–III minillikdən eramızın I minilliyinə qədərki dövrdə bu vəzifəni Türk dilləri yerinə yetirirdilər.
Tur və Turan adını rəsmən elmdə qəbul edildiyi şəkildə yalnız iran dilləri əsasında izah etmək yanlışdır. Tur və Turan adının köklərini iran dillərində deyil, Ön Asiyanın qədim xalqlarının Avropanın bir çox bilim adamları tərəfindən Turani adlandırdıqları dillərində axtarmaq daha doğru olardı.
Sonrakı izahlarımızdan da görəcəyiniz kimi Tur və Turan anlayışlarının kökü öntürklərin yaratmış olduğu Sumer uyqarlığına və Ön Asiyanın digər turanlı xalqlarına bağlıdır və bu anlayışlar irandilli və digər xalqların dillərinə və əfsanələrinə,