yoxlayır, özü mənə danışıb.
– Yox, – dedi, – birinci on beş il yoxlayırdı. Daha yoxlamır.
Mən onu nə qədər dilə tutmağa çalışdımsa, mümkün olmadı. Onda qərara aldım ki, o deyəni eləyim.
– Balta da gətir həlqəni aralamağa, – deyə o, xahiş etdi.
Bu minvalla mən gecəyarısı evə qaçdım, tövləmizə girib köhnə şeylərin içindən təxminən Həzrətin zənciri boyda bir zəncir tapdım. Yenidən geri qayıdıb mətbəxdən Adamırın baltasını götürdüm və yenə torpağın altı ilə tövləyə girdim. Mən gedib-gələnə qədər o, yeyə ilə zəncirini kəsib iki həlqənin hər iki tərəfindən yer açmışdı. Mən hətta onun bu işi belə tez gördüyünə təəccübləndim. Əl dəyirmanını fırlatmaq onun qollarına fil gücü vermişdi. O mənim gətirdiyim zənciri götürüb iki tərəfdən həlqələrə keçirdi, sonra əl dəyirmanının üstünə qoyub balta ilə onları sıxdı ki, heç nə bilinməsin.
– Daha heç nə lazım deyil, – dedi, – Get! Dizlərim möhkəmlənəndə sənə xəbər verərəm.
– Bəlkə, yeyəni özündə saxlayasan? – deyə təklif etdim.
– Yox, – dedi, – daha heç nə lazım deyil! Vəssalam. Sən get! Ancaq o biri tərəfdən yeri yaxşı-yaxşı tapdala ki, ağa heç nə hiss eləməsin.
Bəli, mən balta ilə çırağı götürüb bayıra çıxdım. Sonra tez-tez torpağı oyuğa töküb yaxşı-yaxşı tapdaladım ki, heç nə hiss olunmasın. İtlər mənim yan-yörəmdə fırlanırdılar, mən də Allaha şükür eləyirdim ki, onlar danışa bilmirlər. Birdən yadıma düşdü ki, cibimdə çörək var. Onu çıxardıb itlərə atdım.
Çırağı yuxarı qaldırıb bir daha qazdığım yerə yaxşı-yaxşı baxdım və əmin oldum ki, qazıldığı bilinmir. Belə yapışmış torpağı təmizləyib yerinə qoydum, baltanı və səbəti də öz yerinə apardım. Hər şey əvvəl necə dururdusa, eləcə də qoydum. Çırağı söndürüb evə qaçdım. Evdə də, Allaha şükür, heç nədən xəbər tutmadılar.
Bəli, bir müddət gəlib keçdi, mən isə hələ Adamırgilə getməyə qorxurdum. On beş-iyirmi gün keçmişdi ki, bir dəfə keçi otarmaqdan qayıdan qardaşım gəlib dedi:
– Bu gün bütün günü Adamırın itləri hürüşüb.
– Əvvəllər də hürüşürdülər, – deyə bizimkilər fikir vermədilər. O, hərdən ova bir itlə çıxır, o birilər darıxır.
Beləliklə, bu hadisə yaddan çıxdı. Bir həftədən sonra haradansa yuxarı tərəfdən qadın naləsi eşitdik. Evdə olanlar bayıra töküldülər, heç kim heç nə başa düşmürdü.
Qadın naləsi bəla üz verdiyini göstərirdi. Bu səs Çegemin yuxarısından keçən yolun üst tərəfindən gəlirdi, orada isə heç kim yaşamır. Atam, mən və iki qardaşım – Kazım və Məhəz tez-tez səs gələn tərəfə qalxmağa başladıq. Bir on beş dəqiqədən sonra Həzrətin anasına rast gəldik. Onun üzü cırıq-cırıq idi, gözləri qan çanağına dönmüşdü. Bizi görüb dayandı, ancaq dili tutulmuşdu, heç nə danışa bilmirdi, yalnız əli ilə Adamırın evi tərəfi göstərirdi.
Biz ora qaçdıq. Mən heç nə başa düşə bilmirdim. Hər ehtimala qarşı Kazıma baxırdım, o özü ilə tüfəng götürmüşdü. Biz həyətə girdik, itlərin nə özləri görünürdü, nə də səsləri gəlirdi.
Tövləyə birinci mən girdim, qapı eləcə örtülmüşdü. Nə görsək yaxşıdır. Adamır arxası üstə yerə sərilib. Onun sifəti ölümqabağı keçirdiyi əzablı ağrılardan vahiməli görkəm almışdı. Boynu, kəsilmiş toyuq boğazı kimi yana əyilmişdi.
Həzrətin meyiti isə qarğıdalı şaxının üstündə idi. Əllərini döşünün üstünə qoymuşdu, üzündən dinclik və arxayınlıq yağırdı, elə bil peyğəmbər sifəti idi. Həzrət o qədər arıqlamışdı ki, zəncir ayağında durmurdu, atam onu asanlıqla dartıb çıxartdı. Mənim yadıma Adamırın sözləri düşdü: “Yalnız ölüm onun ayağından zənciri çıxara bilər, mənim isə qardaşlarıma verdiyim anda son qoyar”.
Belə çıxır ki, o dediyi kimi oldu.
– Yəqin, Adamır ehtiyatsızlıq edib, – deyə atam dilləndi. – Həzrətə yaxın gəlib, o da tullanıb onu boğub. Sonra isə özü acından ölüb, ona yemək verən olmayıb.
Yalnız mən bilirdim bu necə baş verib. Ancaq, əlbət ki, heç kimə bir söz demədim. Yeri gəlmişkən deyim ki, atam, Allah ona rəhmət eləsin, öz malının yiyəsi idi, əsl təsərrüfatçı idi. İndi belələri qalmayıb. İki daşın arasında o öz zəncirini görüb tanıdı. Bir də görürəm zənciri əlinə götürüb baxır, işığa tutur (orada balaca, şüşəsiz baca var idi), ha baxır, bir şey başa düşə bilmir. İstəyir zənciri yuxarı qaldırıb yaxşı-yaxşı baxsın, ancaq zəncir bağlı olduğundan gəlmir. O hirsləndikcə məni də gic gülmək tuturdu, hərçənd tövlədəki mənzərə qətiyyən gülməli deyildi. Sonra o, çiyinlərini dartıb zənciri kənara atdı.
Elə bu vaxt bayırdan güllə səsləri gəldi.
Həyətə çıxıb nə görsək yaxşıdır? Kazım mal tövləsinin yanında durub tüfənglə Adamırın itlərini vurur. Bir-birinin dalınca o, altı iti yerə sərdi. Sən demə, itlər acından qudurub tövlədəki inəyi parçalayıb yeyiblər. Sonra iki inəyi də parçalayıblar, ancaq yeməyə macal tapmayıblar. Bax beləcə, bir vəhşilik başqa vəhşiliyə yol açır, o da bir başqasına.
Həzrətin zavallı anasını oğlunun meyiti ilə birgə öz kəndinə yola saldıq. Bədbəxt Adamırı da qardaşları ilə yanaşı basdırdıq. Bununla da Batalba nəsli kəsildi, bir vaxtlar duz-çörəkli evin çırağı söndü. Sonra isə evi də tövlə ilə birlikdə kimlərsə hissə-hissə daşıyıb apardılar.
O vaxtdan mən Həzrət haqqında çox fikirləşmişəm. Bir sual mənə rahatlıq verməyib: niyə o gecə Həzrət mənimlə getmədi? Nəhayət, mən bu suala cavab tapdım. O qorxurdu ki, əgər getsə, qisasını ala bilməyəcək. Məni aldatdı ki, guya yeriməyi yadırğayıb. O gəzə bilmirdi, ancaq Adamırın həmişə silahlı olduğunu və itlərin onun izinə düşə biləcəyini fikirləşib riskə getmədi. Zənciri uzatmaqla o istəyirdi ki, gözlənilmədən Adamırın üstünə atılsın, onu öz qüvvətli əlləri ilə boğub öldürsün. Onun beyninə bundan başqa heç nə girmirdi.
Nəhayət, mən başa düşdüm ki, qul azadlıq istəmir, onun istədiyi bir şey var: qisas almaq, onu əzən adamı əzib tapdalamaq. Bax belə, mənim əzizlərim, qul yalnız qisas almaq istəyir, bəzi axmaqlar da elə fikirləşirlər ki, o, azadlıq arzusu ilə yaşayır, – Sandro əmi hikmətli hekayətini sona yetirib mənalı-mənalı bığını sığalladı.
Kamal bərkdən güldü, knyaz isə başı ilə mənə tərəf işarə etdi – yəni müdrikliyi Sandro əmidən öyrən.
– Yazıq Emuxvari knyazlarını ingilis casusu hesab etmək isə ən azı axmaqlıqdır, – deyə Sandro əmi sözünə davam etdi. – Onların heç İngiltərə adında ölkədən xəbərləri belə yox idi. Mən isə 30-cu illərdə Pansulayanın ansamblı ilə birlikdə İngiltərədə olmuşam. Bizi orada xeyli gəzdirdilər və deməliyəm ki, İngiltərə heç də pis ölkə deyil. Gözəl otlaqları var, ancaq nədənsə qoyun saxlamırlar. Keçi üçün isə İngiltərə əlverişli