ышанасың. Берәүгә дә сер түгел, кәгазь мәсьәләсе – зур мәсьәлә. Ул үзенә мөнәсәбәттә бик зур саклык сорый, исрафчыллыкны гафу итми. Әдәби процесста бернинди эз калдырмый торган әлеге язучының гадәттән тыш активлыгы экономик зыян гына китереп калмый, мораль зыян да ясый: аның әлеге «йөрәктән чыкмаган» суррогат әсәрләре кемнеңдер чын сәнгать әсәренә комачау итә, әдәбият дөньясын төссез әсәр баса, кемгәдер кәгазь табаклары җитми…
Димәк, язучының иҗат активлыгы ул әле һич тә күп язу, күп китап чыгару белән билгеләнми. Иҗат активлыгы – язучының тормышка актив мөнәсәбәте дигән сүз. Чыннан да, әгәр язучы бүгенге җәмгыятьтәге китап укучыны активлаштырмаса, бүгенге төзүчегә, механизаторга, солдатка, студентка, галимгә, сыер савучыга югары идеяле чын сәнгать әсәре бирмәсә, аның нәшрият юлында актив булуыннан кемгә файда?
Чыңгыз Айтматов ике-өч елга бер повесть бирә. Сан ягыннан караганда, күрәсез, ул актив түгел. Ләкин тормыш проблемаларын күтәреп, югары идеяле, чын сәнгать әсәрләре белән укучы күңеленә тәэсир итү ягыннан ул – бүгенге көндәге иң актив язучыларның берсе. Сүз әнә шундый активлык турында барырга тиеш. Әлеге «үзе өчен генә актив» язучының икенче бер хәвефле ягы бар: ул күп яза, димәк, укучы күзенә күп күренә, һәм ул укучының әдәби зәвыгын боза. Монысы исә иң зур бәла.
III
Язучыларның VIII съездын каршылау уңае белән басылган материаллар арасында әдәби тәнкыйтьне тагын да үстерү, тагын да тирәнәйтү кирәклеге турында бер мәкалә күренде. Бу фикергә кушылып, тагын шуны да әйтергә кирәк: бездә кайвакытта яңа баш калкыткан яшь авторның әсәрен тәнкыйть итәм дип, гел аның кимчелекләренә генә тукталу, шуны гына төртеп күрсәтү гадәте бар. Тәнкыйтьче икәнсең, ничек язылганын гына түгел, ничек язылырга тиеш икәнлеген дә күрсәт. Үзенә генә хас уңышлары, үз манерасы, үз кимчелекләре белән әдәбиятка килеп кергән яңа автор кайвакытта ни өчендер берәүләрне сагайта. Һәм таланты күренгән бу яңа иптәшкә ярдәм итәсе урында аның иҗатыннан тырышып-тырышып кимчелек эзлиләр. Ничек язасы? Моны әйтмиләр… «Талант, – диде В. И. Ленин, – сирәк була торган нәрсә. Аны, саклык белән булышлык күрсәтеп, үстерергә кирәк». Ләкин яңа әсәрнең гел кимчелекләренә генә игътибар юнәлтүне башлап язучыга карата «саклык белән булышлык» күрсәтү дип атап булмый.
Үзе яза алмаган, үзе күп еллар инде берни дә язмаган «каләмдәш» еш кына яңа әсәргә бәя бирә. Әлеге «язмый торган каләмдәш» яңа әсәргә моннан утыз-кырык ел элек куелган өлгеләр, таләпләр белән килә. Яңа әсәр исә бу өлгеләргә туры килми, чөнки авторы – яңа заман кешесе. Әнә шуның аркасында безнең бүгенге әдәбиятыбызда элекке жанр өлгесеннән аз гына читкә киткән әсәрләргә бәя биргәндә аптырап калалар. Ул җәһәттән илебездәге рус һәм башка халыкларның әдәбияты бик кыю адымнар ясый. Анда хәзер жанрлар арадашлыгы үзен аклады.
Узган ел әдәби тәнкыйтьтә, татар прозаикларына Чыңгыз Айтматов әсәрләре кебек дөнья күләменә чыгарлык әсәрләр язарга иде дигән теләк белдерелгәч, Г. Минский: «Ч. Айтматов