doqmatizm olması və J.S.Mill kimi qatı bir pozitivistin belə dözümlülük anlayışına ilişdirmiş olması heç də təsadüf sayılmamalıdır. Ölçü hissi şəxsi təkcə müəyyənləşmiş ölçülər və dəyərlər nöqteyi nəzərindən düşünməyə aparır. Ağıla dəvətin çox vaxt ağıldakənarın ilk müraciət etdiyi bəhanə olduğunu görmək üçün bir hakimiyyət üzvünün “bu o qədər də vacib deyil” sözlərinə bircə dəfə şahidlik etmək, yaxud bir burjuanın ziyadəlikdən, isteriklikdən, çılğınlıqdan haçan danışmağa başlayacağına fikir vermək kifayətdir. Hegel qüdrətli feodal ağanın vergisinə və daimi ovlarına dözməyi əsrlərlə öyrənmiş kəndlinin inadcıllığı ilə vurğulayırdı ziddiyyət prinsipinin möhkəmliyini. Daha sonrakı ağaların “dövranın dəyişməzliyi” ilə əlaqəli o çox möhkəm fikirlərinə dil çıxartmaq və onların “meyarlarında” o möhtəşəm ölçüsüzlük və nisbətsizliyin kiçildilmiş bir obrazla əks olunduğunu deşifrə etmək dialektikanın vəzifəsidir. Dialektik ağıl qarşısında hakim ağıl dayandığı müddətcə ağıldankənar şeydir. Özünün leqallaşmasının bir yolu var: bu ağlı özünə birləşdirmək və onu ləğv etmək. Fanatiklik, hətta sofistlik deyilmi fəhlənin xərclədiyi əmək prosesiylə öz həyatının təkrar istehsalı üçün lazım olan proses arasındakı fərqi mübadilə iqtisadiyyatının ən orta yerində gözlərə soxmaq?! Nitşe tənqidlərini yüklədiyi arabanı atın önünə qoşmamışdımı? Karl Kraus, Kafka, hətta Prust – hər biri öz üslubunda saxtalıq və önyarğını rədd edib atmaq üçün dünya imicinə önyarğı ilə yanaşmadılarmı? Onu təhrif etmədilərmi?! Dialektika nə sağlamlıq və xəstəlik anlayışlarının qarşısında, nə də onların sevimli törəməsi ağıl və ağıldankənarlığın qarşısında əli-qolu bağlı dayanır. Hakim universal sistemin təklif etdiyi meyarların xəstə olduğunu – sözün ilkin mənasında paranoya ilə, mərəzi çölə əks etdirmə ilə qızdırmalı olduğunu – bir dəfə gördükdən sonra sağaldıcı hüceyrələrin də ancaq o sistemin meyarları nöqteyi-nəzərdən xəstə, qəribə, paranoik, hətta dəli olan şeylərdə yaşaya biləcəyini anlayır. Orta əsrlərdə olduğu kimi bu gün də krala həqiqəti deyə biləcək yeganə şəxs sarayın təlxəyidir. Dialektikaçının vəzifəsi də axmağın həqiqətinin öz məntiqini tapmasına, öz sərhədlərinə çatmasına köməkçi olmaqdır. Əks halda o həqiqət də digərlərinin sağlam dözümlülüyünün amansızca dirədiyi xəstəlik uçurumunda itib gedər.
46
Düşünməyin əxlaqı barədə – Sadəlövhlük və incə düşüncə qabiliyyəti o qədər bir-birinə qarışıb ki, birini digərinə qarşı istifadə etməyin heç bir faydası olmur. İrrasionala inananların və hər növdən intellektual maddə kolleksiyaçısının etdiyi kimi sistemsiz və təsadüfi bir məharəti göyün yeddi qatına çıxarmaq bayağılıqdır. Sadəlövlüyü müdafiə edən düşüncə özünü məhkum etmiş olur. Hiyləgərlik və xurafat olduqları yerdə qalırlar. Vasitəsizliyi – öz içində vasitəli bir şey olaraq görmək əvəzinə – vasitəli bir üslubla təsdiqləmək düşüncəni öz ziddinin bəhanəsinə, vasitəsiz yalana çevirməkdir. Belə bir təhrif “Həyat belədir” cümləsində dilə gələn şəxsi bazburutluq və qafillikdən tutmuş sosial ədalətsizliyin təbiət qanunu olaraq leqallaşdırılmasına qədər hər cür pis niyyətə xidmət edir. Ancaq buna istinad edərək əks prinsipi ucaltmaq və – mənim də vaxtiylə etdiyim kimi – fəlsəfəni incə düşüncə hökmlülüyü olaraq qəbul etmək də kafi istiqamət sayılmır. Məsələ təkcə təcrübəli və biləndər bir ağıllılıq mənasında sofistikanın bilik nöqteyi nəzərindən etibarsız vasitə olmağından ibarət deyil. Belə bir ağıllılıq, həyatın praktiki normalarına yaxınlığı və nəzəriyyəyə qarşı skeptik duruşu ilə həmişə mənfəətcil məqsədlərin ağırlığı altında əzilmiş sadəlövhlüyə çevrilə bilər. Ancaq yenə də təkcə problem bu deyil. Sofistikanı nəzəri olaraq daha başa düşülən mənasıyla götürüb onu zehin açan, texniki faktorların o biri üzünə keçən və bütünü hesaba qatan düşünmə tərzi olaraq qəbul edəndə belə səmamızı qara bulud qaplayır. Problem o üzə keçid məsələsindədir. Bu keçid, tutunmaq və baş qatmağı bilməmək, ümuminin şəxsi üzərində hakimiyyətinin belə səssizliklə təsdiqlənməsi. İdealizmin həm anlayışları hipostazlaşdıran aldadıcılığının, həm də qəddarlığının kökündə bu yatır. Şəxsi dərk etdiyi andaca onu keçiləcək bir mərhələ səviyyəsinə endirmişdir ki, bu, nəhayətində təkcə düşünmə planında reallaşanan barışıq adına ağrı və ölümlə rahatca uzlaşacaq. Labüd olana imza atmağa həmişə hazır olan burjua insafsızlığı. Bilik ancaq şəxsidə uzun müddət qalaraq onun təcridini aradan qaldıra bilər, zehin açmağın başqa yolu yoxdur. Düzdür, bu da özlüyündə ümumi ilə əlaqə deməkdir. Ancaq burada mövzu əhatələmək əlaqəsi deyil. Əksinə, tam tərsidir. Dialektik vasitəlilik daha mücərrəd olana müraciət etmək mənasına yox, konkretin öz içində həll edilməsi mənasına gəlir. Özü də, tez-tez hədsiz geniş üfüqlər içində düşünmüş olan Nitşe bunu fərqindəydi: “Şən Elm”də deyir ki, “İki yırtıcı düşüncə adamı arasında vasitə yaratmağa, vasitəçilik etməyə çalışan şəxs özü-özünü bayağılaşdırır; Onda bənzərsizi görəcək gözlər yoxdur. Hər yerdə bənzərliklər görmək, hər şeyi eyni bilmək, zəif gözlərin əlamətidir.” Düşünməyin əxlaqını nə bir nöqtədə sabitləşmiş, nə də məsafəli qalan çalışma tərzi təmsil edir. O nə kordur, nə də içi boş. Nə atomikdir, nə də iç tutarlılıqdan ibarət. Legitim insanlar arasında Hegelin fenomenologiyasına “dibsiz uçurum” şöhrəti qazandıran o iki tərəfi də iti üsul bu əxlaqı ən vasitəsiz formada və ziddiyyətinin bütün dərinliyi ilə ifadə edir. Faktorların kənar müdaxilədən müstəqil olaraq öz başlarına – saf bir hərəkətlə – danışmaqlarını tələb edərkən, həm də subyekt olaraq düşüncə kimi şüurla əlaqələrin də hər an qorunmasını tələb edən üslubdur bu. Di gəl ki, belə bir əxlaqa bağlı qalmaq indi daha çətindir. Çünki şəxsin özünü subyekt ilə obyektin eyniliyinə inandırması qeyri–mümkündür. Halbuki Hegelin müşahidə ilə şərhin zidləşən tələblərini gizlədə bilməsinə şərait yaradan bu eyniləşdirmə ehtimalıydı. Bu gün filosofdan gözlənilən şeylərin həm içində, həm də çölündə olmağıdır. Münhauzenin öz saçından tutaraq özünü bataqlıqdan çəkib çıxartması bir tərəfdən təsdiqləmə, digər tərəfdən fərziyyə seçimləriylə kifayətlənmək istməyən hər növ biliyin modelidir indi. Ancaq bu nöqtədə maaşlı filosof səsini ucaldır və bizi lazımi baxış bucağına sahib olmamaqla günahlandırır.
47
De gustibus est disputandum (1) – Sənət əsərlərinin müqayisə oluna bilməyəcəyini zənn edən şəxs belə tez-tez əsərlərin, özü də ən qaymaq olanların və bu qaymaqlıq səbəbindən müqayisəsi xeyli çətinlik törədən əsərlərin müzakirəsində tapır özünü. Adətən, qarşısı alınmaz vasvasılıqla gündəmə gətirilən bu cür müzakirələrin hər şeyi əndazə ilə ölçən merkantil instinktdən yarandığı yönündəki etiraz əslində sənətdən daha irrasional bir şey görməyən ayıqbaşlı vətəndaşın ciddi düşünmə cəhdini və həqiqət axtarışını əsərdə xərcləmək istəmədiyinin ifadəsindən ibarətdir. Di gəl ki, bu dəyərləndirmə vəsvəsəsinin mənbəyi də əsərin özüdür. Bu, düzdür ki, müqayisəni rədd edirlər.